ازدواج با خواهر در دین زرتشت

در دین زرتشت، مفهوم «خویدوده» به پیوندهای خویشاوندی نزدیک، از جمله ازدواج خواهر و برادر، اشاره دارد که در متون پهلوی به عنوان عملی مقدس و سودمند توصیف شده است. این موضوع همواره یکی از پیچیده ترین و بحث برانگیزترین مسائل در تاریخ و فرهنگ ایران باستان و دین زرتشت بوده و ابهامات زیادی را در پی داشته است. این مقاله به بررسی جامع این رسم، ریشه های تاریخی، متون دینی و دیدگاه های مختلف، از دوران باستان تا امروز می پردازد.

خویدوده چیست؟ ریشه ها و معانی آن

مفهوم «خویدوده» در تاریخ دین زرتشت، به ویژه در دوره ساسانی، نقشی محوری داشته و معنای آن در گذر زمان دچار دگرگونی هایی شده است. برای درک این مفهوم، لازم است به ریشه شناسی و تعاریف آن در منابع مختلف بپردازیم.

ریشه شناسی واژه «خویدوده» (xᵛaētuuadaθa)

واژه «خویدوده» ریشه ای اوستایی دارد و از دو بخش اصلی تشکیل شده است: «خویتو» (xᵛaētu) و «ودثه» (uadaθa). بخش اول، «خویتو»، به معنای «خود»، «خویش» یا «خانواده» است و به پیوند با خویشاوندان اشاره دارد. این بخش عموماً مشتق از «خوی» به معنای «خود» با پسوند «ـتوـ» پنداشته می شود، اگرچه این برداشت کاملاً بی اشکال نیست. بخش دوم، «ودثه»، عموماً مشتق از فعل «ـوده» (از *ودـ) به مفهوم «منجرشونده به ازدواج» دانسته می شود که با ریشه های مشابه در دیگر زبان های ایرانی و هندواروپایی که به «ازدواج» یا «شریک ازدواج» اشاره می کنند، مرتبط است. این ریشه شناسی را نخستین بار کارل فریدریش گلدنر مطرح کرد و سپس به باور رایج بین دانشوران غربی تبدیل شد.

تمایز خویدوده از مفاهیم مدرن ازدواج محارم

با آنکه «خویدوده» در متون فارسی میانه (پهلوی) به ازدواج با خویشاوندان بسیار نزدیک، از جمله خواهر و برادر، پدر و دختر و مادر و پسر اشاره دارد، اما ترجمه دقیق آن به «ازدواج با محارم» به معنای مدرن آن، می تواند گمراه کننده باشد. بسیاری از پژوهشگران، از جمله پل جان فراندسن، مصرشناس دانمارکی، توصیه می کنند که اصطلاح «خویدوده» را «ازدواج با خویشاوند نزدیک» ترجمه کنیم و نه «محارم» که بار معنایی منفی و تابوهای ژنتیکی امروزی را در بر دارد. در واقع، «خویدوده» در زمان خود، به عنوان یک عمل دینی و اجتماعی خاص، شامل طیف وسیعی از خویشاوندی ها می شده و لزوماً معادل «زنای با محارم» با قضاوت های اخلاقی امروزی نبوده است. ابهام در معنی دقیق این واژه در اوستا و تفاسیر متفاوت آن در دوره های بعدی نیز بر این پیچیدگی می افزاید.

خویدوده در متون دینی زرتشتی: تکامل یک مفهوم

مفهوم خویدوده در متون دینی زرتشتی، به ویژه از گاتاها تا متون پهلوی، سیر تحول قابل توجهی را طی کرده است. این تحولات نشان دهنده تغییرات در تفسیر و اهمیت این رسم در دوره های مختلف تاریخ زرتشتی است.

گاتاها و اوستای نو: اشاره های اولیه و ابهامات

در گاتاها، که کهن ترین بخش اوستا و سروده های خود زرتشت هستند، واژه «خویتو» به معنای «خود» یا «خویش» ذکر شده است، اما از ترکیب کامل «خویتو ودثه» هیچ یادی نشده است. این موضوع نشان می دهد که شاید در دوران زرتشت، این مفهوم با تأکیدات بعدی رایج نبوده یا حداقل به صورت فعلی تعریف نشده بود.
اولین اشاره به اصطلاح «خویدوده» در جهان ایرانی، در یسنا (هات ۱۲، قطعه ۹) یافت می شود که متعلق به دوره ای پس از قرن ششم پیش از میلاد است. در این متن، مزدیسنا «دین خویدوده» نامیده شده است، اما تعریف روشنی از ماهیت دقیق آن ارائه نمی دهد. اوستای نو تنها به ذکر نام خویدوده محدود می شود و گاهی آن را سودمند توصیف کرده است، بدون اینکه توضیحی صریح از xᵛaētuuadaθa ارائه دهد. این ابهام در متون اوستایی، ارزیابی شواهد اوستایی را بر مبنای متون پهلوی و سنت ساسانی با دشواری هایی همراه می کند.

متون پهلوی (ساسانی): تقدس بخشی و دلایل ترویج

در ادبیات فارسی میانه، به ویژه در دوران ساسانی، مفهوم خویدوده به صورت صریح و مفصل تری تفسیر و ترویج شد. این متون، خویدوده را پیوندی زناشویی بین پدر و دختر، مادر و پسر یا خواهر و برادر تعریف کرده و آن را یکی از مقدس ترین اعمال دینی می دانستند. متون پهلوی سه شکل اصلی از خویدوده را برمی شمرند: ازدواج میان مادر و پسر، پدر و دختر و خواهر و برادر. در میان این ها، ازدواج میان مادر و پسر برترین شکل شمرده شده، سپس پدر و دختر و در نهایت خواهر و برادر. معیار این رتبه بندی در متون پهلوی، میزان نزدیکی خویشاوندی بوده است.

دلایل دینی و فلسفی برای ترویج

موبدان زرتشتی در دوره ساسانی دلایل متعددی برای ترویج خویدوده ذکر کرده اند:

1. حفظ پاکی نسب و خون: یکی از مهم ترین انگیزه ها، تضمین زایش نیکو و حفظ پاکیزگی نژادی و خونی بود. بر پایه برخی روایت های پهلوی، ورود بیگانگان و ازدواج آنان با زنان ایرانی، باعث آلودگی نسل و حضور شیاطین در جهان گردیده است.
2. تقلید از ایزدان و نیاکان: این رسم به تقلید از ایزدان نخستین، به ویژه اهورامزدا و سپندارمذ، و همچنین اولین انسان ها، مشی و مشیانه (که خواهر و برادر بودند) توجیه می شد. روحانیون زرتشتی داستان آفرینش انسان را مستمسک قرار دادند و توضیح دادند که فرزندان بسیاری از مشی و مشیانه به دنیا آمدند و خواهران و برادران با یکدیگر ازدواج کردند و تمامی انسان ها حاصل خویدوده هستند.
3. مبارزه با اهریمن و دور کردن دیوان: در دینکرد، خویدوده ابزاری برای دور کردن دیوان از بدن انسان ها و جایگزینی نیروی آفرین با آن معرفی شده است. متون دینی وعده می دهند که اولین باری که شخص خویدوده می کند، هزار دیو و دو هزار جادوگر نابود می شوند.
4. حفظ ثروت و اموال: خویدوده به عنوان راه حلی عملی برای نگهداری ثروت و اموال در میان خانواده و جلوگیری از پراکندگی آن تلقی می شد. توصیه می شد به خواهر و برادر، پدر و دختر یا مادر و پسری که با یکدیگر تنها می ماندند، با هم ازدواج کنند تا اموالشان تقسیم نشود.
5. تقویت هویت دینی و اجتماعی: در دوره هایی که دین زرتشتی تحت فشار بیرونی بود (مانند ظهور مانویت، مسیحیت و اسلام)، خویدوده ابزاری برای حفظ یکپارچگی مالی، اجتماعی و مذهبی جامعه زرتشتی و مقاومت در برابر ادغام در جوامع بزرگتر بود.

پاداش ها و مجازات ها

متون پهلوی نه تنها بر پاداش های کیهانی و دینی انجام خویدوده تأکید دارند، بلکه مجازات های ناشی از ترک آن را نیز متذکر می شوند. در ارداویراف نامه، ترک خویدوده در ردیف گناهان بزرگ قرار گرفته و در کنار ترک قرائت یسنا و گات ها، از عواملی دانسته شده که مانع رسیدن روح به بهشت می شود. وعده داده شده که تنها با ظهور سوشیانت و در پایان جهان، همه انسان ها خویدوده خواهند کرد و در نتیجه، شر و اهریمن برای همیشه نابود خواهد شد.

نقش موبد کرتیر

کوشش برای رواج دادن خویدوده در میان اقشار گسترده تری از جامعه زرتشتی، از سده سوم میلادی و هم زمان با تثبیت قدرت ساسانیان شدت گرفت. در همین دوره، کرتیر، موبد اعظم ساسانی، در سنگ نوشته اش بر کعبه زرتشت در نقش رستم، با افتخار از نقش خود در ترویج این رسم یاد می کند و آن را یکی از دستاوردهای دینی خود می شمارد. این سنگ نوشته، که کهن ترین گواه بر کاربرد واژه «خویدوده» در متون حکومتی است، نشانگر اهمیت مفهومی آن در آغاز دوره ساسانی است.

تردیدها و اعتراض ها در متون زرتشتی

بررسی متون زرتشتی نشان می دهد که حتی در میان خود جامعه زرتشتی، تردیدها و اعتراض هایی نسبت به درستی و مطلوبیت خویدوده وجود داشته است. یکی از نمونه های برجسته، گفت وگویی است میان اورمزد، خدای زرتشتی، و پیامبرش زرتشت:

زرتشت به اورمزد گفت: به نظر من بد و سخت و ناراحت کننده است که خویدوده را در میان بشریت رایج کنم. اورمزد گفت: «نظر من نیز مانند شماست، جز به این دلیل که از همه برتر است. پس بگذار برایت سخت و سخت نباشد. در انجام خویدوده کوشا باشید و دیگران نیز با پشتکار به آن عمل خواهند کرد.»

این تردید تنها به متون اسطوره ای محدود نمی شود. در یکی از مناظره های دینی دینکرد، روحانی زرتشتی در پاسخ به انتقادی از سوی یک یهودی، می پذیرد که برخی افراد خویدوده را عملی زشت و ناپسند می دانند. او اما استدلال می کند که زشتی و ناخوشایندی، عمدتاً از باورها و دیدگاه های افراد ناشی می شود و نه از خودِ عمل. این استدلال نسبی گرایانه، نشان می دهد که دفاع از خویدوده در دوره های بعد، با دشواری هایی همراه بوده است و همواره یک دیدگاه یکپارچه درباره آن وجود نداشته است.

خویدوده در تاریخ ایران: از پادشاهان تا مردم عادی

بررسی شواهد تاریخی و باستان شناختی در مورد خویدوده، تصویری پیچیده و چندوجهی ارائه می دهد که فراتر از متون صرف دینی است. این رسم در میان طبقات مختلف جامعه ایرانی، به ویژه خاندان های سلطنتی و روحانیون، رواج داشته است، اما گستردگی آن در میان مردم عادی همواره مورد بحث بوده است.

خاستگاه تاریخی و اساطیری

یافتن منشأ دقیق خویدوده در ایران دشوار است، زیرا ازدواج با محارم در بین دیگر اقوام هند و اروپایی به صورت گسترده مشاهده نشده است. برخی پژوهشگران فرضیه اقتباس این سنت از تمدن ایلام را مطرح کرده اند، چرا که ازدواج خواهر-برادر در میان اعضای خانواده پادشاهی ایلام مرسوم بوده و تمدن ایلام از مهم ترین تمدن های تأثیرگذار بر ایرانیان بوده است. با این حال، برخی دیگر معتقدند که این احتمال وجود دارد که رسم ازدواج نزدیک، در اصل از خود ایرانیان بوده باشد.
رسم ازدواج با محارم به صورت موازی و همسو در ایران و مصر شکل گرفت. در مصر، این عمل سلطنتی بود که میان توده های مردم نیز رایج شد، اما در ایران به واسطه مذهب به آن مباح شد. در متون اساطیری بسیاری از جوامع، خدایان نخستین و شخصیت های بنیان گذار بشری غالباً درگیر روابط با محارم توصیف شده اند، چه از روی اجبار و چه برای برجسته ساختن موقعیت مافوق بشری آنان. روحانیون زرتشتی نیز با بهره گیری از داستان آفرینش انسان، از جمله روایت مشی و مشیانه به عنوان اولین خواهر و برادر، کوشیدند تا ازدواج خویشاوندی را توجیه و آن را کنشی شایسته جلوه دهند.

خویدوده در خاندان های سلطنتی و نخبگان

در تعدادی از جوامع پیشامدرن، روابط خویشاوندی نزدیک در انحصار پادشاهان بود و برای مردم عادی ممنوع به شمار می رفت. این روابط برای اهداف سیاسی انجام می شد و می توانست با جفت گیری چندهمسری غیر فامیلی تکمیل شود.

هخامنشیان

منابع یونانی، به ویژه هرودوت، گزارش هایی درباره ازدواج های سلطنتی در دوره هخامنشی با خواهران ارائه می دهند. برای مثال، هرودوت روایت کرده است که کمبوجیه دوم با خواهرش آتوسا و یک خواهر تنی دیگر ازدواج کرد. با این حال، پژوهشگرانی مانند جوآن ام. بیگوود، این ادعا را مبهم دانسته و بیان می کنند که هرگز به صراحت ذکر نشده که آتوسا خواهر تنی کمبوجیه بوده است. بسیاری از اتهامات نسبت داده شده به کمبوجیه، از جمله زنا با محارم، از منبعی مصری و دشمن کمبوجیه سرچشمه گرفته اند و هدف آن ها القای جنون و غرور وی بوده است. هرودوت خود با صراحت بیان می کند که پیش از کمبوجیه دوم، ازدواج با خواهر در میان ایرانیان معمول نبوده است، حتی اگر این ازدواج ها با خواهران ناتنی صورت گرفته باشد. در مورد اردشیر دوم نیز، گفته شده که با دو دختر خود ازدواج کرده است، اما این گزارش نیز از پلوتارک نقل شده و بیشتر به شایعات درباری گرایش دارد تا واقعیت تاریخی.

اشکانیان

در دوره اشکانی، شواهد روشن تری از ازدواج با خواهر وجود دارد. مری بویس به سندی به خط یونانی اشاره می کند که در آن از سه زن شاه اشکانی با عنوان «همسر و خواهر» یاد شده است. این سند نشان می دهد که اشکانیان احتمالاً رسم خویدوده را در دربار خود به جا می آورده اند. نمونه های مشابهی نیز از میان خاندان های تابع یا هم جوار اشکانیان دیده می شود، از جمله هلنا و منوبازوس در ادیابنه، و نیز ازدواج میان اراتو و تیگران چهارم از دودمان آرتاشسی ارمنستان. تیرداد یکم، پادشاه مؤمن ارمنستان، در کتیبه اش خود را «برادر شهبانو» می خواند که ممکن است اشاره ای به چنین ازدواج هایی باشد.

ساسانیان

در دوره ساسانی، همه زنان برجسته خاندان سلطنتی — از جمله دختران و خواهران پادشاه — عنوان «ملکه» را حمل می کردند. با این حال، ماریا بروسیوس، تاریخ نگار معاصر، با بررسی منابع موجود نتیجه می گیرد که با تجزیه و تحلیل مدارک نوشتاری مربوط به دوره ساسانیان نمی توان ازدواج پادشاهان ساسانی را با محارم خود نتیجه گیری کرد. به نوشته والتر شیدل، حدود شصت گزارش از ازدواج های نزدیک میان ایرانیان، در متون یونانی-رومی، ارمنی، عربی، و حتی در منابع هندی، تبتی و چینی، از قرن پنجم پیش از میلاد به بعد ثبت شده است. مجموع این شواهد نشان می دهد که پیوندهای نزدیک در میان ایرانیان طی قرون متمادی به واقع وجود داشته است.

رواج خویدوده در میان مغان (روحانیون زرتشتی)

در دوره های کهن تاریخ دینی ایران، عنوان «مغ» به طیفی از روحانیان آیین های مختلف اطلاق می شده است. در متون یونانی، همه روحانیان و کاهنان سرزمین های ایران و بین النهرین، صرف نظر از آیین و مذهبشان، با نام عام «مغ» شناخته می شدند. این اطلاق گسترده و غیرتمایز، موجب ابهاماتی شده است که گاه نسبت دادن زرتشتی بودن به پادشاهان یا طبقات خاص را با دشواری روبه رو کرده است.
گزارش های یونانی-رومی، از جمله خانتوس و کتزیاس، درباره ازدواج مغان با خویشاوندان نزدیک وجود دارد. خانتوس نقل کرده است که مغان با مادران، دختران و خواهران خود رابطه جنسی دارند و کتزیاس نیز ازدواج برادر و خواهر را در ایران گزارش کرده بود. برخی پژوهشگران معتقدند که مغانِ مادی یک کاست مذهبی بسته و متمایز را تشکیل می دادند که با توجیهات مذهبی، ازدواج با خویشاوندان درجه اول را در میان خود مشروع می دانستند، زیرا مایل نبودند افراد بیگانه را به درون کاست خود راه دهند یا در قدرت خود شریک سازند.

گستردگی در میان مردم عادی: تحلیل شواهد

رواج خویدوده در میان مردم عادی ایران همواره محل مناقشه بوده و شواهد موجود حاکی از آن است که چنین ازدواج هایی بیشتر در میان نخبگان و طبقات مذهبی یا سلطنتی جریان داشته اند، نه در سطح عمومی جامعه. جوآن ام. بیگوود تأکید می کند که هیچ شواهدی از ازدواج با خویشان نزدیک در میان طبقات عادی ایرانِ دوره هخامنشی در دست نیست و تقریباً تمام موارد موجود مربوط به خانواده سلطنتی است. اگر چنین ازدواج هایی در میان مردم رایج می بود، حتماً در آثار مورخانی مانند هرودوت، گزنفون، افلاطون یا استرابون انعکاس بیشتری می یافت.
تنها دو استثنای عمده در تاریخ جهان برای ازدواج والدین با فرزندان یا خواهر و برادرهای تنی در میان طبقات عادی جامعه در دوران پس از باستان (حدود ۵۰۰ تا ۱۵۰۰ میلادی) شناخته شده است: ایران زرتشتی و مصر رومی. حمایت از خویدوده در دوران هایی که دین زرتشتی تحت فشار یا تهدید بود، شدت می گرفت: از جمله در قرن سوم میلادی، همزمان با ظهور آیین مانوی؛ در قرن ششم میلاد، با گسترش مسیحیت؛ و به ویژه در قرون هشتم و نهم، زمانی که اسلام به دین غالب در ایران بدل شد و نهادهای زرتشتی از حمایت رسمی محروم گشتند. در چنین شرایطی، خویدوده ابزاری برای حفظ یکپارچگی مالی، اجتماعی و مذهبی جامعه زرتشتی تلقی می شد.

دیدگاه منابع خارجی به خویدوده: بررسی سوگیری ها و واقعیت ها

موضوع خویدوده در منابع غیرزرتشتی، از جمله یونانی-رومی، یهودی، مسیحی و اسلامی، و همچنین منابع شرقی، به طور گسترده ای مورد توجه قرار گرفته است. با این حال، بسیاری از این گزارش ها با سوگیری های فرهنگی، مذهبی یا سیاسی همراه بوده اند.

گزارش های یونانی-رومی: تحریف یا واقعیت؟

منابع یونانی-رومی به ویژه به ازدواج های میان اعضای نزدیک خانواده در ایران توجه ویژه ای داشته اند. نویسندگان متعددی نظیر هرودوت، کتزیاس، پلوتارک، استرابون و اووید به این رسم اشاره کرده اند. هرچند این گزارش ها توسط منابع ایرانی نیز تا حدودی تأیید می شوند، اما نویسندگان یونانی و رومی اطلاعات تازه ای درباره منشأ این رسم ارائه نمی دهند. بسیاری از پژوهشگران بر این باورند که این منابع اغلب با سوگیری، عدم شناخت عمیق از جامعه ایرانی، تمرکز بر دربار و تمایل به هیجان انگیز کردن داستان ها همراه بوده اند.
اولین متن در این زمینه در کتاب «ماژیکا» از خانتوس، تاریخ دان یونانی هم عصر با هرودوت، نقل شده است که اعتبار آن محل تردید است. خانتوس که اهل لیدیه بود، در نقل قول کلمنت اسکندرانی از او ادعا شده که رابطه جنسی با مادر، دختر و خواهر یکی از رسوم مغان بود. اما صحت این گزارش به دلیل گرایش خانتوس به داستان های پرشور، محل تردید است. هرودوت نیز خود آگاهی مستقیمی از این رسم ندارد و تنها در ماجرای ازدواج کمبوجیه با خواهرانش بدان اشاره می کند، که خود او نیز به غیرمعمول بودن آن تصریح دارد. کتزیاس نیز ازدواج مغ ها با خویشاوندان را گزارش کرده بود، اما صحت و اعتبار آثار او نیز بسیار مورد تردید است. اتهام های ناشایست جنسی (از جمله زنا با محارم) یک ویژگی استاندارد سیاست در یونان و روم برای تخریب چهره رقبا بود.

منابع یهودی: ممنوعیت برای یهودیان، جواز برای غیریهودیان

خاخام های یهودی بابلی در تلمود بابلی (مجموعه فقه یهودی گردآوری شده میان سده های ۳ تا ۵ میلادی) یک تفسیر حقوقی-نظری در مورد روابط جنسی بین خواهر و برادر تدوین کردند. بر اساس این تفسیر، این روابط برای یهودیان ممنوع و برای جنتیل ها (غیریهودیان، بدون ذکر مستقیم دین زرتشتی در متون) مجاز دانسته شده است. فیلون اسکندریه نیز می گوید که اشخاصی که محصول رابطه محارم با محارم بودند، خود را متعالی و نجیب می دانستند، که این خود به وجه تقدس بخشی خویدوده در میان زرتشتیان اشاره دارد.

منابع مسیحی: محکومیت شدید و پیامدهای اخلاقی

منابع مسیحی با قاطعیت خویدوده را محکوم کرده اند. یوسبیوس قیصریه از ابن دیصان نقل می کند که ایرانی ها هر جا که می رفتند این عمل را با خود می آوردند و کاهنان مجوس هنوز در زمان او آن را انجام می دادند. نویسنده مسیحی ارمنستان، یزنیک کوغباتسی، زرتشت را متهم کرد که این آموزه را به دلیل تمایل خود برای تبلیغ آن ترویج داده است. قدیس جروم نیز پارسیان را در میان مردمانی قرار می دهد که با اعضای زن خانواده خود آمیزش داشتند.
شورای کلیسایی بیت لاپات و پدرسالار مار آبا، که خود از دین زرتشتی به مسیحیت گرویده بود، علیه زرتشتیانی که به مسیحیت گرویده بودند اما همچنان از ازدواج با خانواده نزدیک دفاع می کردند، اعلامیه هایی صادر کردند. مار آبا در مجمع عمومی سال ۵۴۴ میلادی به منع زنا با محارم در مسیحیت اشاره کرده و ازدواج هایی نظیر ازدواج با زن پدر (نامادری)، زن عمو، خاله، عمه، خواهر و فرزندان خواهر و برادر را ممنوع دانست. منابع مسیحی ازدواج های خویشاوندی ایرانیان را حاصل بی اخلاقی و آز دانسته اند، اما این برداشت ارزش چندانی ندارد، زیرا دلایل اجتماعی-اقتصادی در پس آن ها را نادیده می انگارد. برخی منابع مسیحی به طور مشخص دلیل ازدواج های زرتشتی خویشاوندی را حفظ میراث پدری ذکر کرده اند. همچنین، برخی از این منابع به پیامدهای اخلاقی و جسمانی، نظیر نقص های ژنتیکی، اشاره کرده اند، اگرچه ممکن است این گزارش ها خصمانه و کلیشه ای باشند.

منابع اسلامی: نکوهش و نسبت دادن به زرتشت

منابع اسلامی نیز خویدوده را به شدت محکوم کرده و آن را به زرتشت نسبت داده اند. ابومنصور عبدالملک ثعالبی می نویسد که زرتشت باید ازدواج با خواهر و برادر و پدر و دختر را حلال کرده باشد، زیرا آدم پسران خود را به ازدواج دختران خود درآورده است. علی بن حسین مسعودی گزارش داد که اردشیر بابکان به مردم خود گفت که برای تحکیم پیوندهای خانوادگی با خویشاوندان نزدیک ازدواج کنند. ابوحیان توحیدی این رسم و ابداع آن را به زرتشت نسبت می دهد و آن را مثالی از تباهی، سست فکری و فریب خوردگی ایرانیان اعلام کرد و خاطرنشان کرد که این عمل منجر به نقایص مادرزادی هنگام تولد می شود. محمد بن حبیب بغدادی نیز از دحیه کلبی نقل می کند که «خداوند مردم عرب را بر پارسیان برتری داده است چرا که ایشان دختران و خواهران خود را به همسری نمی گرفتند.» فردوسی نیز ازدواج با محارم را فقط بین شاه کیانی بهمن درازدست و دخترش همای چهرزاد ذکر می کند، که نشان دهنده استثنایی بودن این امر حتی در روایات حماسی است.

منابع شرقی (چینی، هندی، کره ای و ژاپنی)

گزارش های پراکنده ای از خویدوده در منابع شرقی نیز یافت می شود، هرچند این اطلاعات اغلب دست دوم بوده و از عدم بازدید مستقیم از ایران رنج می برند. کتاب «خزانه داری ابهیدارما» توسط واسوباندو (قرن ۴ و ۵ میلادی) اشاره می کند که «ایرانیان با مادران خود رابطه جنسی برقرار می کنند.» کتاب «سوئی» (۶۳۶ میلادی) و «تانگدیان» (۸۰۱ میلادی) نیز به ازدواج با خواهران در ایران ساسانی و ازدواج با مادران در بخارا (آنگوئو) اشاره کرده اند. همچنین هه چو، راهب بودایی کره ای (قرن ۸ میلادی)، در کتاب سفر به پنج پادشاهی هند نوشته است که «پارسیان نیز مادران خود را به همسری می گیرند.» جفری کوتیک معتقد است که این یک جمله تکراری در دیگر منابع چینی است و هه چو ممکن است این اطلاعات را از این منابع چینی گرفته باشد. این مفاهیم در وهله اول ایجاد و منتقل شدند و اغلب تفکر قالبی هستند تا مشاهده مستقیم.
در نیهون شوکی (۷۲۰ میلادی)، اشاره ای به گروهی ایرانی و نام زنی به نام «شائه» یا «سائه» شده که برخی آن را اشاره به «خویدوده» در دین زرتشتی دانسته اند، اما پژوهش های جدید این تفسیرها را بر اساس پژوهش های منسوخ شده یا فاقد شواهد کافی برای تأیید می دانند. در حالی که قطعی است که گروهی ایرانی از منطقه تخارستان با موقعیت اجتماعی بالا از ژاپن باستان بازدید کرده اند، اما اطلاعات محدودی در مورد این افراد در دسترس است.

مناقشات، دلایل رواج و منسوخ شدن خویدوده

موضوع خویدوده، به ویژه ازدواج با خواهر در دین زرتشت، در دوران معاصر نیز بحث برانگیز بوده و دیدگاه های متفاوتی درباره صحت تاریخی و دلایل رواج آن وجود دارد. آنچه مسلم است، منسوخ شدن کامل این رسم در میان زرتشتیان امروزی است.

دیدگاه های معاصر: تحریف یا واقعیت تاریخی؟

در سال های اخیر، مناقشاتی جدی میان پژوهشگران و موبدان زرتشتی درباره حقیقت خویدوده شکل گرفته است.
برخی از موبدان زرتشتی، مانند کوروش نیکنام، نسبت دادن ازدواج با محارم را افترا می دانند. او معتقد است که برخی از نوشته های پهلوی، سده ها پس از پایان دوره ساسانی گردآوری شده اند و موبدان تحت فشار و تهدید وادار شدند تا برخی متون پهلوی را بازنویسی کنند و آداب و رسوم پنداری و نادرست را به دین زرتشت نسبت دهند. به باور او، واژه «خوات ودتام» که پیش از آن در زندگی زرتشتیان معنایی به مانند صله رحم داشت، با برگردانی نادرست پس از حمله اعراب به ایران از جایگاهی مقدس برخوردار شده و به ازدواج با محارم تعبیر شده است.
در مقابل، پژوهشگرانی نظیر تورج دریایی، با استناد به اسناد و مدارک فراوان مربوط به سده های ششم تا دهم میلادی، وجود ازدواج با محارم در تاریخ ایران را تأیید می کنند. او می نویسد که در سده های هشتم و نهم میلادی، با افزایش جمعیت مسلمانان و تهدید انحلال اجتماعی برای زرتشتیان، بسیاری از متون فارسی میانه نوشته شدند. از آنجایی که خویدوده راه حلی عملی برای نگهداری ثروت در میان خانواده و اجتماع زرتشتیان بود، در این زمان بود که در کتاب های دینی بحث های زیادی در محاسن و فواید ازدواج با محارم درج شد.

دلایل احتمالی رواج خویدوده در صورت وجود

اگر خویدوده، به ویژه ازدواج با خواهر، در دوره هایی از تاریخ ایران رواج داشته، می توان دلایل احتمالی زیر را برای آن متصور شد:

• حفظ پاکیزگی نژادی و خونی: ایدئولوژی حفظ پاکیزگی نسل و تضمین زایش نیکو، در متون پهلوی به وضوح بیان شده است.
• حفظ قدرت، اموال و موقعیت اجتماعی: این ازدواج ها می توانست به جلوگیری از تقسیم ثروت و اموال خانواده های اشرافی و سلطنتی کمک کرده و قدرت را در درون یک خاندان حفظ کند.
• نمادی از تقوا و تعهد دینی: برخی معتقدند که خویدوده، به ویژه افراطی ترین نوع آن مانند ازدواج مادر و پسر، آگاهانه به گونه ای طراحی شده بود که پیروان را به مقابله با غرایز طبیعی خود و نشان دادن تعهد کامل به دین و گروه خود وادارد.
• مقاومت در برابر ادغام (assimilation): در دوره های فشار اجتماعی و مذهبی، خویدوده ابزاری برای حفظ هویت دینی و اجتماعی جامعه زرتشتی در برابر جوامع بزرگتر بود.

منسوخ شدن خویدوده و تعبیر امروزی

با گذر زمان و تغییر شرایط اجتماعی و مذهبی، خویدوده به تدریج کنار گذاشته شد. منابعی ارجاع می دهند که پارسیان از قرن یازدهم به بعد دیگر خویدوده را انجام نمی دادند. ابوالعلاء معری (متوفی ۱۰۵۸)، شاعر و نثرنویس عرب، در زمان خود به ترک این رسم توسط زرتشتیان اشاره کرده است.
امروزه ازدواج خویشاوندی نزدیک به شکل خویدوده در میان زرتشتیان ایران و پارسیان هند کاملاً منسوخ شده است. این موضوع میان زرتشتیان معاصر، امری حساس و ناخوشایند تلقی می شود. در ادبیات زرتشتی پسا ساسانی و در تعابیر امروزی، «خویدوده» به ازدواج عموزادگان و خویشاوندان دورتر اشاره دارد که همواره نسبتاً رایج و پسندیده بوده و با هدف حفظ انسجام خانواده و قومیت انجام می شود، نه به معنای ازدواج با محارم. انکتیل دوپرون در میانه قرن هجدهم از پارسیان هند شنید که این لفظ برای ازدواج عموزادگان به کار می رود و ازدواج با محارم غیرقانونی است.

جمع بندی نهایی

ازدواج با خواهر در دین زرتشت، به عنوان بخشی از مفهوم گسترده تر خویدوده، یک پدیده تاریخی پیچیده با توجیهات دینی و اجتماعی خاص خود بوده است. این عمل هرگز در میان عموم مردم فراگیر نبوده و بیشتر به لایه های خاصی از جامعه، نظیر نخبگان، روحانیون و خاندان سلطنتی محدود می شده است. متون دینی پهلوی به آن تقدس بخشیده و دلایل متعددی برای انجام آن ذکر کرده اند که عمدتاً حول محور حفظ پاکیزگی نسل، ثروت و هویت دینی می چرخید. در مقابل، گزارش های غیرزرتشتی اغلب با سوگیری و عدم شناخت عمیق از جامعه ایرانی همراه بوده اند. امروزه، این رسم در میان زرتشتیان کاملاً منسوخ شده و دیدگاه های متفاوتی درباره ریشه ها و انگیزه های واقعی آن وجود دارد، اما آنچه که برای زرتشتیان معاصر اهمیت دارد، تأکید بر ازدواج های مشروع و سالم است.