اهوازی؛ دانشمندی که از یادمان فراموش شد

وایتال/اصفهان مهم ترین مرجع پزشکی در کشورمان پیش از تالیف «قانون» ابن سینا، «طب ملکیِ» اهوازی بود و تا پنج قرن این اثر یکی از اصلی ترین منابع آموزش پزشکی به شمار می رفت. این در حالی است که با وجود تاثیر او در تاریخ و علم پزشکی، به ندرت نام او را شنیده ایم!

اگر در تاریخ علم ایران زمین بخواهیم از سه پزشک نامدار یاد کنیم، بدون تردید زکریای رازی، ابوعلی سینا و اهوازی، آن سه تن هستند. هر سه در دوران طلایی و درخشش علم پزشکی ما یعنی قرن های چهارم و پنجم هجری قمری می زیستند و یادگار مکتوبی در قالب دانشنامه پزشکی از خود به جای گذشته اند. رازی «حاوی» را ابن سینا «قانون» را و اهوازی «طب ملکی» را به دنیای پزشکی تقدیم کرده است. زکریای رازی و ابن سینا برای همگان نامشان آشناست، اما تاریخ با اهوازی به شکل دیگری تا کرده است.

علی بن عباس مجوسی اهوازی یا ارجانی معروف به اهوازی که نامش کمتر از دو پزشک دیگر سر زبان هاست، در سال 384 هجری قمری برابر با 994 میلادی درگذشت. زمان دقیق تولدش در دست نیست. اما زادگاهش اهواز یا بهبهان بوده و نام ارجانی نیز در اصل به اسم قدیمی بهبهان اشاره دارد. مدفن او نیز در تاریخ نامعلوم است، هر چند حدس هایی زده اند و گفته اند شاید در شیراز به خواب ابدی رفته باشد.

اهوازی در روزگار آل بویه زندگی می کرد و گذشتگان او دست کم تا دو نسل همگی زرتشتی بودند. حتی با وجود نام اسلامی«علی» که بر خود دارد، برخی گفته اند خود وی نیز از پیروان زرتشت بود و به «پسر مجوسی» شهرت داشت. این پزشک ایرانی، رشته طب را از استادی ایرانی به نام ابوماهر موسی بن سیار آموخت و وقتی در این شاخه از علم و آموزش به کمال رسید، به دربار شاه سرشناس بویهیان، یعنی عضدالدوله ابوشجاع فنا خسرو راه یافت. هم پزشک دودمان آل بویه بود و هم در دربار خلیفه های عباسی جایگاهی پیدا کرد.

«طب ملکی» و گامی نو در پزشکی 

«کامل الصِناعه الطبیه» یا «کُناش مَلِکی» که به «طب ملکی» یا «طب عضدی» نیز شناخته می شود، همان دانشنامه شاخصی است که اهوازی در علم پزشکی تالیف کرد. این کتاب در مقایسه با تالیفات رازی و ابن سینا دو برجستگی و برتری دارد: نخست آنکه جامع تر از «حاوی» است و دربرگیرنده موضوعات متنوع تر و مباحث و نظم بیشتر است، دوم اینکه به طب عملی بیشتر از دایره المعارف «قانون» نظر دارد. لازمه توجه بیشتر به طب عملی و فاصله گرفتن از بحث های صرفاً نظری بهره گیری از تشریح یا کالبدشکافی بود، یعنی مقوله ای که در دنیای مسلمانان موانع بسیاری داشت، اما اهوازی توانست در آن بدرخشد.  

مهم ترین مرجع پزشکی در کشورمان پیش از تالیف «قانون» همین اثر اهوازی بود. در اروپای قرون وسطا نیز که از اهوازی با نام Haly Abbas یاد می کردند، تا پنج قرن یکی از اصلی ترین منابع آموزش پزشکی به شمار می رفت. اهوازی در زمان نگارش «کامل الصِناعه الطبیه» به چندین اثر پزشکان غربی دسترسی داشت و با اعتماد به نفس و مستند و علمی از آنان، چون بقراط و جالینوس و اریباسیوس، ایرادهایی گرفت و کوشید در این کتاب خود آن ها را اصلاح کند و تعالی ببخشد.  

«طب ملکی» که 20 مقاله دارد و به نام پادشاه آل بویه معروف شده است، به اعتقاد شماری از پژوهندگان تاریخ علم نخستین گام مهمی بود که ایرانیان برای رسیدن به تجدد طبی برداشتند. این دانشنامه پزشکی که ابوعلی سینا از ستایشگران آن بوده، در حال حاضر در دو جلد قابل دسترس عموم است. البته هم اکنون نسخه های خطی و نفیسی از این اثر در مراکز مهم علمی ایران و جهان، مانند کتابخانه مونیخ، کاخ ال اسکوریال، واتیکان، کتابخانۀ ملی پاریس، دانشکده پزشکی تهران، کتابخانه شخصی دکتر محمود نجم آبادی در معرض دید عموم یا خواص قرار دارد.  

ساختار رگ ها، تکامل جنین و رحم، اختلال صرع 

یکی از مقالات تامل برانگیز «کامل الصِناعه الطبیه» در همان ابتدای کتاب است که نکته های پر اهمیتی را در خصوص علم پزشکی، پزشکان و روابطشان با بیمار و البته با الهام از وصایای مشهور بقراط مطرح می کند: «پزشک نباید هیچ سرّی از اسرار بیماران، اعم از چگونگی مداوا یا دیگر مسایل آنها را فاش کند، و باید هیچ کس را چه نزدیک و چه دور از آن باخبر نسازد. زیرا بسیاری از بیماران به بیماری هایی مبتلا می شوند که آنها را حتی از پدر و مادر و خانواده ی خود پنهان می دارند، اما آن ها را با پزشک خود در میان می گذارند.»

یا در جای دیگر به اجتناب پزشکان از پول پرستی و سودجویی مالی نظر دارد که هنوز و در زمانه ما نیز پندی ضروری است: «طبیب باید در مداوای بیماران و حسن مراقبت از آنان با انواع داروها و غذاها، بکوشد و هدفش از مداوای بیماران تحصیل مال نباشد، بلکه کسب اجر و ثواب باشد. و به هیچ کس داروی کشنده ندهد و برایش توصیف نکند و بدان راهنمایی ننماید […].»

اما اهوازی در «کامل الصِناعه الطبیه» یافته های نابی دارد که در تاریخ طب جز به نام خودش ثبت نشده اند. شرح عروق شعریه به دست مجوسی اهوازی تازگی داشت و پیشرفتی مهم در پزشکی به شمار می رفت. در واقع، او بهتر از گذشتگان خود به مسایلی چون انقباض و انبساط رگ ها در بدن و امتزاج هوا و خون در شاهرگ ها نظر کرد. از سویی، اهوازی اولین پزشکی بود که توانست شبکه مویرگ ها و گردش مویرگی خون را به طور علمی و به دور از ابهام توصیف کند.

جنین و رحم دو مقوله مهم دیگری است که به دنیای آنها پا گذاشت و سربلند بیرون آمد. او توانست با نگاهی نو تکامل جنین را وصف کند و بحث او درباره حرکت رحم در زمان زایمان، جفت، سرطان و زخم دهانه رحم کاملاً نو بود. درکل، در خصوص سرطان و در مرحله بدخیم آن یافته های جدیدی در عالم پزشکی ثبت کرد. او دریافته بود که سرطان به طور ژنتیکی انتقال خواهد یافت.  

صرع، نشانه های آن و بررسی حرکات فیزیکی و روانی انسان در هنگام وقوع این اختلال نیز جزو کشفیات نو پزشکی او به شمار می آید. همچنین مجوسی اهوازی را به دلیل توجهی که به تناسب زیست و مطابقت دادن آن با شرایط زندگی داشت، پیشگام داروین و اصل انواع دانسته اند.  

بااین همه ابداع و اکتشاف اهوازی در علم پزشکی، او هنوز برایمان نام و شخصیتی دورافتاده است. هر کودک و بزرگ سالی دست کم می داند که زکریای رازی یا ابن سینا پزشکان چیره دستی بودند. اما اهوازی در همین حد نیز بین مردم شناخته شده نیست.  

در این میان، فارغ از اینکه چرا برخی از شخصیت ها از سوی نخبگان یا رسانه های گوناگون بیش از سایرین طرح و بحث می شوند، این پرسش به وجود می آید که در پشت و در سایه ده ها دانشمند برجسته ای که چون رازی یا ابوعلی سینا سر زبان اند، چه تعداد نخبگانی چون اهوازی وجود دارند. بی شک، امثال رازی ها و ابن سیناها جای خود را دارند و باید بارها از آنان گفت و نوشت، اما اهوازی های تاریخ علم و دانش را نیز نباید فراموش کرد.  

منابع:

ـ جعفری، فرهاد و دیگران (1394)، «تاریخ پزشکی ایران در دوره پس از اسلام»، تهران: دانشگاه شاهد.  

ـ زرین کوب، عبدالحسین (1362)، «کارنامۀ اسلام»، تهران: امیرکبیر، چاپ بیست ودوم.

ـ عباسی، علی اکبر (1398)، «تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران»، تهران: هزاره ققنوس، چاپ سیزدهم.

ـ مجوسی اهوازی، علی بن عباس (1388)، «کامل الصناعه الطبیه»، ج1، ترجمۀ سید محمد خالد غفاری، مقدمۀ مهدی محقق، تهران: موسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران و دانشگاه مک گیل.  

پایان خبر وایتال