خلاصه کتاب خدا در اندیشه انسان

کتاب «خدا در اندیشه انسان» اثر استاد شهید مرتضی مطهری شامل پنج سخنرانی در سال 1354 است که به تحلیل ریشه‌های فکری انسان در مواجهه با مفهوم خدا می‌پردازد. این اثر با نقد دیدگاه‌های ماتریالیستی و بررسی نقش ذهن انسان در شناخت خدا به تبیین فرآیندهای شناختی و فلسفی مرتبط با توحید می‌پردازد. این کتاب ارزشمند با رویکردی فلسفی و دینی به بررسی عمیق مفهوم خدا در اندیشه انسان می‌پردازد و تلاش دارد تا با نقد دیدگاه‌های مادی‌گرایانه و تحلیل فرآیندهای شناختی درک بهتری از این مفهوم ارائه دهد.

خلاصه فصل 1 کتاب خدا در اندیشه انسان : تشبیه ذهن انسان به آینه

در این فصل نویسنده به تشبیه ذهن انسان به آینه پرداخته است. ذهن انسان به‌عنوان یک وسیله شفاف و بازتاب‌دهنده توانایی درک و شناخت واقعیات جهان پیرامون خود را دارد. این توانایی مشابه عملکرد آینه است که تصاویر را بازتاب می‌کند اما ذهن انسان علاوه بر بازتاب قادر به تحلیل و پردازش اطلاعات نیز می‌باشد. نویسنده در این بخش توضیح می‌دهد که چگونه ذهن انسان نه تنها اشیاء و پدیده‌های بیرونی را منعکس می‌کند بلکه از این بازتاب‌ها برای دستیابی به معرفت و شناخت استفاده می‌نماید. این فرآیند شناختی به‌صورت تدریجی و با توجه به تجربه‌های فردی شکل می‌گیرد و به‌نوعی از تغییرات و تحولات درونی تأثیر می‌پذیرد. نویسنده اشاره می‌کند که این مقایسه به‌ویژه در مباحث فلسفی و دینی از اهمیت خاصی برخوردار است زیرا فهم صحیح از نقش ذهن در فرآیند شناخت می‌تواند به درک عمیق‌تری از ماهیت خدا و جهان کمک کند. در نهایت نویسنده از این تشبیه برای توضیح رابطه انسان با حقیقت و خدا استفاده کرده و نشان می‌دهد که ذهن انسان با توجه به محدودیت‌هایش قادر به درک کامل حقیقت نخواهد بود.

نکات کلیدی فصل 1 کتاب خدا در اندیشه انسان:

• تشبیه ذهن به آینه: ذهن بازتاب‌دهنده واقعیات است.
• تحلیل و پردازش اطلاعات: ذهن فراتر از بازتاب توانایی تحلیل دارد.
• اهمیت در مباحث فلسفی و دینی: فهم نقش ذهن در شناخت خدا.
• محدودیت‌های ذهن: عدم توانایی در درک کامل حقیقت.

خلاصه فصل 2 کتاب خدا در اندیشه انسان : شناخت خدا از راه تغیّر اشیاء جهان

در این فصل نویسنده به بررسی راهی برای شناخت خداوند از طریق تغیّر و تحول در اشیاء و پدیده‌های جهان پرداخته است. تغییرات در موجودات و اشیاء نشان‌دهنده‌ی نوعی حرکت و دگرگونی است که ناشی از علل مختلف در طبیعت و جهان است. این تغییرات که در سطح میکروسکوپی و ماکروسکوپی رخ می‌دهند به‌طور مستقیم با مفهوم حدوث و بقا مرتبط می‌باشند. نویسنده بر این باور است که تغییرات در جهان مادی دلیلی بر وجود خداوند به‌عنوان عامل اصلی و نخستین این تحولات است. در این بخش تغییرات در انواع موجودات و پدیده‌ها به‌عنوان نشانه‌ای از قدرت خداوند مورد تأکید قرار می‌گیرد. نویسنده همچنین به نقش خداوند در ایجاد و هدایت این تغییرات اشاره می‌کند و نشان می‌دهد که هیچ‌یک از تحولات جهان به‌طور مستقل از اراده و مشیت الهی رخ نمی‌دهند. در نهایت این فصل تلاش می‌کند تا با استناد به تغییرات در طبیعت معرفت انسان را نسبت به خداوند و وجود او تعمیق بخشد. در این فصل با استناد به اصل علیت و نظم حاکم بر جهان وجود یک علت‌العلل که همان خداوند است اثبات می‌شود.

نکات کلیدی فصل 2 کتاب خدا در اندیشه انسان:

• تغییر و تحول: نشانه ای از وجود خداوند.
• حدوث و بقا: ارتباط با تغییرات در جهان.
• خداوند به‌عنوان عامل اصلی: منشأ تحولات جهان.
• اراده و مشیت الهی: عدم استقلال تحولات از اراده خدا.

خلاصه فصل 3 کتاب خدا در اندیشه انسان : استدلال ابراهیمی

این فصل به بررسی استدلال ابراهیمی در اثبات وجود خداوند می‌پردازد. استدلال ابراهیمی بر اساس داستان حضرت ابراهیم و مواجهه او با بت‌پرستی در زمان خود بنا شده است. در این بخش نویسنده بر اساس قرآن و متون دینی استدلال حضرت ابراهیم برای شناخت خداوند را تحلیل می‌کند. حضرت ابراهیم با مشاهده تغییرات و تحولات در آسمان ماه خورشید و ستارگان از این پدیده‌ها به عنوان نشانه‌هایی از قدرت و عظمت خداوند یاد می‌کند. به‌طور خاص حضرت ابراهیم ابتدا به پرستش ماه خورشید و ستارگان اشاره کرده و سپس با مشاهده حرکت و تغییر آن‌ها به این نتیجه می‌رسد که هیچ‌کدام از این اجسام قادر به بودن و کنترل جهان نیستند. او در نهایت به وجود خالق یکتا و واحد اعتراف می‌کند. نویسنده در این فصل به تأثیر این استدلال در تاریخ فلسفه و تفکر دینی اشاره کرده و آن را یکی از پایه‌های مهم در شناخت خداوند از راه تأمل در جهان طبیعت می‌داند. این استدلال به‌عنوان ابزاری برای توجیه ایمان به خداوند و شناخت او از طریق مشاهده و تفکر در پدیده‌های طبیعی و آسمانی ارائه می‌شود. نویسنده با بررسی دقیق استدلال حضرت ابراهیم نشان می‌دهد که چگونه تأمل در پدیده‌های طبیعی و شناخت محدودیت‌های آن‌ها می‌تواند انسان را به وجود خالق یکتا و قدرتمند هدایت کند.

نکات کلیدی فصل 3 کتاب خدا در اندیشه انسان:

• استدلال ابراهیمی: مشاهده و تفکر در پدیده‌های طبیعی.
• تغییرات آسمانی: نشانه‌های قدرت و عظمت خداوند.
• نقد پرستش پدیده‌های طبیعی: ناتوانی اجسام در کنترل جهان.
• شناخت خالق یکتا: اعتراف به وجود خداوند واحد.

خلاصه فصل 4 کتاب خدا در اندیشه انسان : شناخت فلسفی خدا از راه امکان و احتیاج

در این فصل نویسنده به تحلیل شناخت فلسفی خداوند از راه امکان و احتیاج می‌پردازد. او ابتدا به تعریف مفاهیم ‘امکان’ و ‘احتیاج’ پرداخته و توضیح می‌دهد که هر موجودی که دارای ویژگی‌های ممکن باشد به‌طور ضروری به علت و فاعل خارجی نیاز دارد. در این راستا نویسنده بیان می‌کند که هر موجود ممکن‌الوجودی که به خودی خود نمی‌تواند وجود داشته باشد به وجودی دیگر (که در اصطلاح فلسفی به آن ‘واجب‌الوجود’ گفته می‌شود) نیاز دارد تا وجود یابد. این فرضیه به‌طور خاص به اثبات وجود خداوند می‌انجامد؛ زیرا وجود خداوند به‌عنوان واجب‌الوجود که از خود و مستقل از هر عامل خارجی وجود دارد تنها علت و منشأ تمامی موجودات ممکن است. در این فصل همچنین به این نکته اشاره می‌شود که در عالم مخلوقات هیچ‌چیز به‌طور خودمختار و مستقل از خداوند وجود ندارد بلکه تمامی موجودات درگیر روابطی از نوع احتیاج به خداوند هستند. این استدلال فلسفی به‌عنوان یکی از راه‌های شناخت خداوند از طریق تحلیل ویژگی‌های امکان و احتیاج موجودات در جهان ارائه می‌شود. نویسنده در نهایت استدلال می‌کند که برای درک واقعی خداوند و اثبات وجود او انسان باید به‌طور فلسفی به این مباحث پرداخته و نقش خداوند به‌عنوان واجب‌الوجود را در عالم مشاهده کند. با استفاده از برهان امکان و وجوب نویسنده نشان می‌دهد که وجود موجودات ممکن و نیازمند دلیلی بر وجود واجب‌الوجود و بی‌نیازی است که همان خداوند است.

نکات کلیدی فصل 4 کتاب خدا در اندیشه انسان:

• مفاهیم امکان و احتیاج: تعریف و توضیح مفاهیم فلسفی.
• موجود ممکن‌الوجود: نیاز به علت و فاعل خارجی.
• واجب‌الوجود: خداوند به‌عنوان علت و منشأ تمامی موجودات.
• احتیاج مخلوقات: عدم استقلال موجودات از خداوند.

خلاصه  فصل 5 کتاب خدا در اندیشه انسان : شناخت خدا از راه نظم و توجه به هدف در طبیعت

در این فصل نویسنده به شناخت خداوند از طریق نظم و توجه به هدف در طبیعت می‌پردازد. او ابتدا مفهوم نظم را در طبیعت بررسی کرده و توضیح می‌دهد که در جهان طبیعت تمامی پدیده‌ها به‌طور منظم و هدفمند عمل می‌کنند. این نظم که در هر سطح از هستی از کوچک‌ترین ذرات تا بزرگ‌ترین پدیده‌های طبیعی مشاهده می‌شود به‌عنوان نشانه‌ای از وجود یک طراح و نظم‌دهنده‌ی هوشمند معرفی می‌شود. نویسنده اشاره می‌کند که این نظم در مواردی چون حرکت سیارات عملکرد موجودات زنده و حتی در اصول فیزیکی شیمیایی و زیست‌شناسی مشاهده می‌شود. هر موجودی در طبیعت در راستای هدف خاص خود عمل می‌کند و این هماهنگی و تناسب در رفتار موجودات دلیلی بر وجود خداوند به‌عنوان نیرویی خالق و مدبر است. در ادامه نویسنده به این نکته می‌پردازد که توجه به هدف‌مندی طبیعت انسان را به این نتیجه می‌رساند که این نظم نمی‌تواند نتیجه تصادف یا شانس باشد بلکه نشانه‌ای از حکمت و اراده‌ی الهی است. در نهایت این فصل بر این تأکید دارد که برای شناخت واقعی خداوند انسان باید به نظم و هدف‌مندی در طبیعت توجه کرده و از آن به‌عنوان شاهدی بر وجود و حکمت خدا استفاده کند. نویسنده با بررسی دقیق نظم حاکم بر جهان نشان می‌دهد که وجود یک طراح و نظم‌دهنده هوشمند امری ضروری است و این طراح و نظم‌دهنده همان خداوند است.

نکات کلیدی فصل 5 کتاب خدا در اندیشه انسان:

• نظم در طبیعت: نشانه‌ای از وجود طراح هوشمند.
• هدف‌مندی پدیده‌ها: عملکرد منظم و هدفمند در طبیعت.
• هماهنگی و تناسب: دلیل بر وجود خالق و مدبر.
• حکمت و اراده الهی: نظم نمی‌تواند نتیجه تصادف باشد.

خلاصه فصل 6 کتاب خدا در اندیشه انسان : بررسی نظریه تأثیر شرایط عینی و ذهنی در فکر انسان

در این فصل نویسنده به بررسی نظریه تأثیر شرایط عینی و ذهنی در فکر انسان پرداخته است. او ابتدا به مفهوم ‘شرایط عینی’ و ‘شرایط ذهنی’ اشاره کرده و توضیح می‌دهد که شرایط عینی به محیط و واقعیت‌های خارجی که بر انسان تأثیر می‌گذارند مربوط می‌شود در حالی که شرایط ذهنی به ویژگی‌ها و وضعیت‌های درونی فرد اشاره دارد که بر تفکر و اندیشه‌ی او اثر می‌گذارند. نویسنده بیان می‌کند که تفکر انسان به‌طور مستقیم تحت تأثیر این دو نوع شرایط است و هیچ‌گاه نمی‌توان تفکر را کاملاً مستقل از این دو عامل در نظر گرفت. او همچنین اشاره می‌کند که شرایط عینی و ذهنی می‌توانند به‌طور متقابل بر یکدیگر تأثیر بگذارند؛ به‌طوری‌که تغییرات در شرایط عینی ممکن است تأثیرات قابل‌توجهی بر شرایط ذهنی فرد بگذارند و بالعکس. در این بخش نویسنده به تحلیل چگونگی این تأثیرات در فرآیندهای شناختی و اندیشه‌ای انسان می‌پردازد و توضیح می‌دهد که چگونه این دو عامل می‌توانند در تشکیل باورها برداشت‌ها و استدلال‌های فرد نقش اساسی ایفا کنند. در نهایت نویسنده بر اهمیت توجه به این دو عامل در تحلیل تفکر انسان تأکید می‌کند و می‌گوید که درک صحیح از شرایط عینی و ذهنی می‌تواند به درک بهتری از طبیعت فکر و عقل انسان و حتی شناخت خداوند کمک کند. نویسنده با بررسی این نظریه نشان می‌دهد که تفکر انسان همواره تحت تأثیر عوامل بیرونی و درونی قرار دارد و درک این عوامل می‌تواند به شناخت بهتر انسان و جهان کمک کند.

نکات کلیدی فصل 6 کتاب خدا در اندیشه انسان:

• شرایط عینی: محیط و واقعیت‌های خارجی.
• شرایط ذهنی: ویژگی‌ها و وضعیت‌های درونی فرد.
• تأثیر متقابل: شرایط عینی و ذهنی بر یکدیگر تأثیر می‌گذارند.
• تشکیل باورها: نقش شرایط عینی و ذهنی در باورها و استدلال‌ها.

خلاصه فصل 7 کتاب خدا در اندیشه انسان : ادعای تابعیت مطلق اندیشه از شرایط عینی و ذهنی

در این فصل نویسنده به تحلیل ادعای تابعیت مطلق اندیشه از شرایط عینی و ذهنی می‌پردازد. او بیان می‌کند که تفکر و اندیشه انسان به‌طور کامل و بدون استثناء تحت تأثیر شرایط عینی (واقعیت‌های خارجی) و شرایط ذهنی (ویژگی‌های درونی فرد) قرار دارد. به عبارت دیگر هیچ‌گونه تفکری نمی‌تواند از این دو عامل جدا باشد و این شرایط به‌طور مستقیم بر شکل‌گیری و فرآیندهای شناختی انسان تأثیر می‌گذارند. نویسنده به توضیح مفصل پیرامون این نظریه پرداخته و تأکید می‌کند که هیچ‌گونه تفکر مطلق و مستقل از این شرایط نمی‌تواند وجود داشته باشد. او همچنین به تحلیل چگونگی ارتباط میان این دو عامل و تأثیرات متقابل آن‌ها بر یکدیگر می‌پردازد. در ادامه نویسنده به بررسی این موضوع می‌پردازد که چگونه شرایط عینی و ذهنی می‌توانند در شکل‌گیری باورها و شناخت‌های فردی نقش ایفا کنند. فصل با تأکید بر اینکه تفکر انسان همیشه به‌طور نسبی و وابسته به این شرایط شکل می‌گیرد به پایان می‌رسد. این فصل بر اهمیت درک تأثیرات این دو عامل بر تفکر و اندیشه انسان در فهم شناخت‌های دینی و فلسفی تأکید می‌کند. نویسنده با بررسی این ادعا نشان می‌دهد که تفکر انسان همواره نسبی و وابسته به شرایط است و هیچ تفکر مطلقی وجود ندارد.

نکات کلیدی فصل 7 کتاب خدا در اندیشه انسان:

• تابعیت مطلق: اندیشه تحت تأثیر شرایط عینی و ذهنی.
• عدم استقلال تفکر: هیچ تفکری جدا از این عوامل نیست.
• شکل‌گیری باورها: نقش شرایط عینی و ذهنی در شناخت.
• تفکر نسبی: تفکر وابسته به شرایط شکل می‌گیرد.

خلاصه فصل 8 کتاب خدا در اندیشه انسان : توضیح نظریه

در این فصل نویسنده به توضیح نظریه‌ای می‌پردازد که در فصول پیشین مطرح شده است. نظریه مورد بحث بر تأثیر شرایط عینی و ذهنی در فکر انسان و تابعیت مطلق اندیشه از این شرایط تأکید دارد. نویسنده ابتدا مفاهیم اساسی این نظریه را معرفی کرده و بیان می‌کند که اندیشه انسان تحت تأثیر مستقیم شرایط خارجی (واقعیت‌های عینی) و شرایط درونی (ویژگی‌های ذهنی فرد) قرار دارد. به عبارت دیگر هیچ‌گونه تفکری نمی‌تواند مستقل از این دو عامل باشد. در ادامه نویسنده به بررسی جزئیات بیشتری در خصوص چگونگی تعامل این دو نوع شرایط پرداخته و نحوه تأثیر آن‌ها بر تفکرات فردی و جمعی را توضیح می‌دهد. او همچنین به‌طور مفصل به چگونگی ارتباط میان این شرایط و چگونگی شکل‌گیری باورها و شناخت‌های فردی پرداخته و توضیح می‌دهد که تفکر انسان همیشه نسبی است و نمی‌تواند از شرایط عینی و ذهنی جدا باشد. نویسنده در این بخش علاوه بر توضیحات مفهومی به تحلیل پیامدهای این نظریه در حوزه‌های مختلف شناختی فلسفی و دینی نیز می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه درک دقیق از این نظریه می‌تواند به فهم بهتری از روندهای فکری و شناختی انسان در مسائل مختلف از جمله شناخت خداوند منتهی شود. نویسنده در این فصل نظریه مطرح شده را به طور کامل توضیح داده و نشان می‌دهد که چگونه درک این نظریه می‌تواند به فهم بهتر شناخت خداوند کمک کند.

نکات کلیدی فصل 8 کتاب خدا در اندیشه انسان:

• توضیح نظریه: تأثیر شرایط عینی و ذهنی بر تفکر.
• تعامل شرایط: بررسی نحوه تأثیر شرایط بر تفکرات.
• تفکر نسبی: تفکر همیشه نسبی و وابسته به شرایط است.
• پیامدهای نظریه: تحلیل پیامدهای نظریه در حوزه‌های مختلف.

خلاصه فصل 9 کتاب خدا در اندیشه انسان : دو تفاوت نظریه حکمای اسلامی با این نظریه

در این فصل نویسنده به بررسی دو تفاوت اساسی میان نظریه مطرح‌شده در کتاب و نظریات حکمای اسلامی می‌پردازد. ابتدا نویسنده به تفصیل توضیح می‌دهد که حکمای اسلامی مانند فارابی ابن‌سینا و سایر فلاسفه مسلمان برخلاف نظریه‌های موجود به‌طور معمول به وجود حقیقتی مستقل از ذهن انسان قائل هستند که در آن انسان می‌تواند به شناخت حقیقت دست یابد بدون آنکه کاملاً تحت تأثیر شرایط عینی و ذهنی قرار گیرد. این تفاوت اولین اختلاف اساسی میان دو رویکرد است که در آن حکمای اسلامی از طریق عقل و فلسفه به دنبال شناخت حقایق هستند در حالی که در نظریه مورد بحث تأکید بیشتری بر وابستگی تفکر انسان به شرایط محیطی و ذهنی دارد. دومین تفاوت این است که در نظریه حکمای اسلامی انسان از طریق حکمت و عقل به‌طور مستقل قادر به دستیابی به معرفت و حقیقت است اما در نظریه‌ی حاضر اندیشه و تفکر انسان به‌طور مطلق تابع شرایط خارجی و درونی است و هیچ تفکری نمی‌تواند از این شرایط مستقل باشد. نویسنده در این بخش به این نتیجه می‌رسد که هر یک از این رویکردها بر پایه‌های متفاوتی از فلسفه و شناخت استوار است و درک این تفاوت‌ها به شناخت بهتر و عمیق‌تری از نحوه تفکر انسان در مواجهه با مسائل دینی و فلسفی می‌انجامد. نویسنده با بررسی این تفاوت‌ها نشان می‌دهد که حکمای اسلامی به وجود حقیقتی مستقل از ذهن قائل هستند و انسان می‌تواند از طریق عقل به آن دست یابد.

نکات کلیدی فصل 9 کتاب خدا در اندیشه انسان:

• حقیقت مستقل: حکمای اسلامی به وجود حقیقتی مستقل قائل هستند.
• شناخت از طریق عقل: انسان می‌تواند از طریق عقل به حقیقت دست یابد.
• وابستگی تفکر: نظریه کتاب بر وابستگی تفکر به شرایط تأکید دارد.
• استقلال معرفت: در نظریه حکمای اسلامی انسان مستقل قادر به دستیابی به معرفت است.

خلاصه فصل 10 کتاب خدا در اندیشه انسان : تلازم میان نفی انسان و نفی خدا

در این فصل نویسنده به بررسی مفهوم تلازم میان نفی انسان و نفی خداوند می‌پردازد. او ابتدا توضیح می‌دهد که چگونه مفهوم نفی انسان و محدودیت‌های او به‌طور مستقیم با نفی خداوند مرتبط است. نویسنده بیان می‌کند که وقتی انسان وجود خود را به‌طور کامل انکار کند و به ضعف و ناتوانی‌های خود اذعان کند این امر به‌طور غیرمستقیم به نفی خداوند نیز می‌انجامد. در این فصل دو بعد مختلف از این تلازم مورد بررسی قرار می‌گیرد: اول زمانی که انسان تمامی توانمندی‌ها و قابلیت‌های خود را ناشی از اراده و قدرت خداوند می‌داند و بدین ترتیب نفی خود به نفی خداوند منتهی می‌شود. دوم هنگامی که انسان به‌طور غیرارادی و به‌واسطه احساس ضعف و نیازهای ذاتی خود در حقیقت به نفی خداوند نیز دست می‌زند. نویسنده همچنین به این نکته اشاره می‌کند که هر نوع انکار از وجود خداوند در حقیقت به‌نوعی انکار انسانیت و مقام واقعی انسان نیز محسوب می‌شود چرا که انسان به‌طور مستقیم از اراده و قدرت الهی بهره‌مند است. در این فصل تلازم میان نفی انسان و نفی خداوند به‌عنوان یک اصول فلسفی و دینی مورد تحلیل قرار می‌گیرد تا نشان دهد که هرگونه انکار حقیقت انسانی در نهایت به انکار حقیقت الهی منتهی خواهد شد. نویسنده با بررسی این تلازم نشان می‌دهد که نفی انسان و محدودیت‌های او به طور مستقیم با نفی خداوند مرتبط است.

نکات کلیدی فصل 10 کتاب خدا در اندیشه انسان:

• تلازم نفی انسان و خدا: ارتباط مستقیم میان این دو نفی.
• اذعان به ضعف: انکار وجود خود به نفی خداوند می‌انجامد.
• توانمندی‌های الهی: تمامی توانمندی‌ها ناشی از اراده خداوند است.
• انکار انسانیت: انکار خداوند به نوعی انکار انسانیت است.

درباره نویسنده کتاب خدا در اندیشه انسان:مرتضی مطهری

مرتضی مطهری فیلسوف متکلم و نویسندهٔ برجستهٔ ایرانی در قرن معاصر است که با آثار علمی و فلسفی خود در زمینه‌های کلام اخلاق و فلسفهٔ اسلامی شناخته می‌شود. ایشان در سال 1354 هجری شمسی پنج سخنرانی با عنوان «خدا در اندیشه انسان» ایراد کردند که در آن به بررسی ریشه‌های اعتقاد به خدا و نقد دیدگاه‌های ماتریالیستی پرداخته‌اند. این سخنرانی‌ها در جمع دانشجویان و قشر تحصیل‌کرده ایراد شد و به نقد ذهن انسان و توانایی‌های آن در شناخت حقیقت پرداختند. شهید مطهری با اندیشه‌های عمیق و نقدهای سازنده خود نقش بسزایی در ترویج اندیشه‌های اسلامی و پاسخ به شبهات و ابهامات مربوط به دین داشته‌اند.

کتاب های مرتبط با خدا در اندیشه انسان

• خدا در زندگی انسان: این کتاب نیز مجموعه‌ای از سخنرانی‌های استاد مطهری است که در سال ۱۳۵۴ ایراد شده و به بررسی توحید عملی و نقش خدا در زندگی انسان می‌پردازد. این اثر مکمل کتاب «خدا در اندیشه انسان» است.
• آزادی معنوی: مجموعه‌ای از سخنرانی‌های استاد مطهری در زمینه خودسازی و تربیت معنوی انسان است که به مباحثی چون عبادت توبه هجرت و جهاد می‌پردازد.
• نبوت: این کتاب به بررسی مسأله نبوت در اسلام و پاسخ به شبهات مربوط به آن می‌پردازد و دربردارنده دیدگاه‌های استاد مطهری در این زمینه است.
• امامت و رهبری: در این اثر استاد مطهری به تبیین مفهوم امامت و رهبری در اسلام و پاسخ به شبهات مربوط به آن می‌پردازد.
• علل گرایش به مادیگری: این کتاب به بررسی علل و عوامل گرایش به مادیگری در جوامع انسانی و نقد آن از دیدگاه اسلامی می‌پردازد.
• اصول فلسفه و روش رئالیسم: مجموعه‌ای از مقالات در زمینه فلسفه اسلامی و روش‌شناسی رئالیسم است که به تبیین اصول فلسفه و روش‌های شناخت می‌پردازد.
• فلسفه در سرزمین نبوت: این کتاب به تاریخ فلسفه اسلامی از آغاز تا کنون می‌پردازد و به بررسی رابطه فلسفه با وحی و نبوت در اندیشه اسلامی می‌پردازد.
• خداوند در اندیشه پویشی وایتهد: این اثر به بررسی مفهوم خدا در اندیشه فلسفی آلفرد نورت وایتهد و تطبیق آن با اندیشه‌های اسلامی می‌پردازد.
• خدا در تصور انسان: این کتاب به بررسی ادله مختلف برای شناخت خدا از دیدگاه‌های مختلف فلسفی و دینی می‌پردازد.
• پله‌پله تا ملاقات خدا: این اثر به زندگی اندیشه و سلوک معنوی مولانا جلال‌الدین رومی می‌پردازد و مسیر عرفانی او را بررسی می‌کند.