خلاصه کتاب در محضر توپخانه: خودشهرنگاری در مطالعه فضاهای شهری ( نویسنده محمد نظرپور )

کتاب «در محضر توپخانه: خودشهرنگاری در مطالعه فضاهای شهری» اثر محمد نظرپور، با رویکردی انتقادی، به کاستی های رویکرد رایج در شهرسازی آکادمیک ایران می پردازد و راهکاری نوین برای درک عمیق تر و واقعی تر از شهر ارائه می دهد. این اثر تلاش می کند تا شهرسازان را از حصار آتلیه های دانشگاهی رها ساخته و به بطن پیچیدگی های فضای شهری و تجربه ی زیسته ی آن بازگرداند.

محمد نظرپور در این کتاب، مفهوم «خودشهرنگاری» را به عنوان متدولوژی اصلی خود معرفی می کند. این رویکرد، طراح و پژوهشگر شهری را فراتر از نگاه انتزاعی و از بالا، به درون بافت زنده و پویای شهر می کشاند. از طریق ارتباط بی واسطه و پرسه زنی آگاهانه در فضا، هدف او فهمی جامع و چندبعدی از شهر است که هم ابعاد فیزیکی و هم لایه های اجتماعی، فرهنگی و انسانی آن را دربرگیرد. «در محضر توپخانه» دعوتی است به بازنگری در شیوه های سنتی آموزش و عمل شهرسازی، با تأکید بر اهمیت درک «واقعیت زیسته» به جای تکیه بر «دانش انتزاعی».

نقد و آسیب شناسی شهرسازی آکادمیک: دوری از واقعیت زیسته شهری

بخش نخست کتاب «در محضر توپخانه» با یک نقد صریح و بی پرده آغاز می شود. نظرپور انگشت اتهام را به سمت شهرسازی آکادمیک در ایران نشانه می رود و آن را به دلیل دوری از واقعیت های ملموس و زیسته ی شهری، ناکارآمد و بی ربط می داند. این نقد، صرفاً تخریبی نیست، بلکه تلاشی است برای ریشه یابی مشکلات و ارائه راه حل هایی بدیع که بتواند رشته شهرسازی را از رخوت و انفعال موجود نجات دهد.

«خروج از آتلیه، پیش به سوی شهر»: مواجهه با ناتوانی شهرسازان

یکی از مهم ترین چالش هایی که کتاب مطرح می کند، ناتوانی شهرسازان در درک واقعیت شهری است. محمد نظرپور معتقد است که شهرسازان ایرانی، با حبس کردن خود در محیط های بسته آتلیه های دانشگاهی و غرق شدن در تئوری های انتزاعی، ارتباط خود را با نبض تپنده شهر و زندگی روزمره مردمان آن قطع کرده اند. این انزوا منجر به تولید طرح ها و برنامه هایی می شود که نه تنها چالش های واقعی شهر را حل نمی کنند، بلکه گاه به مشکلات موجود دامن می زنند.

نگاه انتزاعی و غیرمشارکتی به شهر و شهروند، از جمله نقدهایی است که در این بخش مطرح می شود. شهرسازان به جای آنکه شهروندان را به عنوان کنشگران اصلی فضا ببینند، آن ها را صرفاً به مثابه آمارهایی روی کاغذ تلقی می کنند. این رویکرد، منجر به نادیده گرفتن نیازها، خواسته ها، و تجربیات زیسته ی ساکنان شهر می شود. در نتیجه، طرح های شهری فاقد هویت محلی و ارتباط ارگانیک با جامعه هدف خود هستند. نویسنده بر ضرورت اتخاذ رویکردهای کیفی در مطالعات شهری تأکید می کند. این رویکردها، بر خلاف روش های کمی که صرفاً به داده های عددی تکیه دارند، به دنبال درک عمیق از معانی، ارزش ها و تجربیات انسانی در فضا هستند. روش های کیفی به شهرسازان امکان می دهند تا با شهروندان تعامل مستقیم داشته باشند، داستان های آن ها را بشنوند و از طریق مشاهدات میدانی، به فهمی غنی تر و دقیق تر از پیچیدگی های فضای شهری دست یابند. این بخش از کتاب، دعوتی است به یک «خروج»؛ خروج از حصار انتزاع و ورود به گستره ی پر جنب وجوش و پر معنی شهر واقعی.

از مردم نگاری تا شهرنگاری: تمایز و هم گرایی

در ادامه نقد رویکردهای سنتی، نظرپور به تعریف و تمایز دو مفهوم کلیدی «مردم نگاری شهری» و «شهرنگاری» می پردازد. این تمایز، پایه ای برای معرفی رویکرد نوآورانه ی «خودشهرنگاری» است. مردم نگاری شهری (Urban Ethnography) به طور سنتی بر «انسان محوری» تمرکز دارد؛ یعنی تلاش می کند تا فرهنگ شهری را از طریق روابط اجتماعی و برداشت های زبانی خود اعضای جامعه توصیف و تبیین کند. هدف غایی آن، بهبود روابط اجتماعی و حل معضلات انسانی در شهر است.

در مقابل، «شهرنگاری» که توسط نظرپور معرفی می شود، رویکردی «فضامندتر» دارد. نقطه ی عزیمت شهرنگاری، فضای شهری است. در این متدولوژی، پژوهشگر به تحلیل ابعاد گوناگون فضا در بستر انسان شناسانه آن می پردازد. به عبارت دیگر، شهرنگاری تلاش می کند تا از دل خود فضا و ارتباط بی واسطه با آن، به درک و فهمی عمیق از کیفیت فضاهای شهری و بستر معنادار روابط اجتماعی شهروندان دست یابد. این رویکرد، فضا را صرفاً یک بستر خنثی برای فعالیت های انسانی نمی بیند، بلکه آن را به عنوان یک عامل فعال در شکل گیری هویت ها، روابط و تجربیات انسانی در نظر می گیرد. بنابراین، اگر دغدغه ی مردم نگاری شهری «انسان مندتر» است، دغدغه ی شهرنگاری «فضامندتر» است. هر دو رویکرد کیفی و ارزشمند هستند، اما شهرنگاری تلاش می کند تا آن شکافی را پر کند که در آن، فضا به عنوان یک مولفه ی اصلی و نه فقط بستر، مورد مطالعه قرار گیرد.

مردم نگاری شهری تأکید بر این دارد تا فرهنگ شهری را در خلال روابط اجتماعی توصیف و تبیین کند؛ بنابراین، بر آن است که از برداشت ها و مقوله های زبانی خود اعضای جامعۀ فرهنگی و در ارتباط با خود شهروندان شهر، برای توصیف و تبیین فرهنگ شهری استفاده کند. برای شهرنگاری نقطۀ عزیمت می تواند برعکس باشد. بدین معنا که شهرنگاری بر آن است تا نقطۀ شروع کار خود را فضای شهری قرار دهد و در فرآیند پژوهش به تحلیل ابعاد گوناگون فضا در بستر انسان شناسانه آن نائل آید؛ بنابراین، دغدغۀ شهرنگاری «فضامندتر» و دغدغۀ مردم نگاری شهری «انسان مندتر» است.

مفهوم «خودشهرنگاری»: جاری شدن طراح در شهر و شهر در طراح

پس از تبیین مفاهیم پایه ای، نظرپور به قلب نظری کتاب خود، یعنی «خودشهرنگاری» می رسد. این مفهوم، نه تنها یک روش تحقیق، بلکه یک فلسفه و رویکرد زیستی نسبت به شهر است. خودشهرنگاری به معنای «جاری شدن طراح در شهر و شهر در طراح» است. این جمله کلیدی، جوهر اصلی متدولوژی نظرپور را بیان می کند: طراح یا پژوهشگر شهری نباید از بیرون به شهر نگاه کند، بلکه باید خود را به یک «جزئی از شهر» تبدیل کند تا بتواند آن را از درون بفهمد و درک کند.

نقش «پرسه زنی» و ارتباط بی واسطه با فضا در این متدولوژی، اساسی است. پرسه زنی فراتر از یک پیاده روی ساده است؛ این یک عمل آگاهانه و هدفمند است که در آن پژوهشگر خود را در معرض تجربیات حسی و ذهنی فضا قرار می دهد. از طریق پرسه زنی، شهرساز می تواند صداهای خاموش شهر، بوها، رنگ ها، احساسات، حرکات و تعاملات روزمره مردم را به طور مستقیم تجربه کند. این ارتباط بی واسطه، به طراح کمک می کند تا از قید نقشه ها و مدل های انتزاعی رها شده و به «واقعیت آن گونه که هست» نزدیک شود. اهمیت «من به مثابه دیگری» در پژوهش های شهری، یک بُعد مهم دیگر از خودشهرنگاری است. این ایده ریشه در خود-مردم نگاری (Autoethnography) دارد و به این معناست که پژوهشگر، ضمن مشارکت فعال در فضای مورد مطالعه، خود را به عنوان یک سوژه از آن تحلیل می کند. این خود-بازتابی (Self-reflexivity) به پژوهشگر امکان می دهد تا تعصبات و پیش فرض های خود را شناسایی کرده و فهمی عمیق تر از تأثیر متقابل خود و فضای شهری به دست آورد. خودشهرنگاری، در نهایت به دنبال خلق یک فهم زیسته و شخصی از شهر است که می تواند به درک بهتر و طراحی های انسانی تر منجر شود.

تهران؛ شهر کوتاه مدت و تجربه زیسته میدان توپخانه

بخش دوم کتاب «در محضر توپخانه» از نظریه به عمل می رود و مفهوم «خودشهرنگاری» را در بستر یک مطالعه موردی عینی و ملموس، یعنی میدان توپخانه تهران، به کار می گیرد. این بخش، نه تنها کاربرد عملی متدولوژی را نشان می دهد، بلکه با روایتی جذاب از مشاهدات و تجربیات نویسنده، به درک عمیق تر مفاهیم نظری کمک می کند.

انتخاب میدان توپخانه به عنوان بستر مطالعه

محمد نظرپور با هوشمندی، میدان توپخانه را به عنوان بستر مطالعه خودشهرنگاری خود انتخاب می کند. این انتخاب، دلایل متعددی دارد که اهمیت تاریخی و اجتماعی این میدان را برجسته می سازد. میدان توپخانه، یکی از قدیمی ترین و مهم ترین میدان های تهران است که همواره نقطه کانونی تحولات شهری، سیاسی و اجتماعی این شهر بوده است. این میدان، به مثابه آینه ای از مدرنیته و تحولات شهری تهران عمل کرده است. از دوران ناصری و پهلوی تا به امروز، توپخانه شاهد تغییرات بسیاری در کاربری، کالبد و هویت خود بوده است. از یک میدان نظامی به یک گرهگاه حمل و نقل، و سپس به یک فضای عمومی پیچیده با کاربری های گوناگون، توپخانه همواره محلی برای تلاقی اقشار مختلف جامعه و رخدادهای تاریخی بوده است. این پیچیدگی و پویایی، توپخانه را به یک مورد مطالعه ایده آل برای فهم فرآیندهای شهری و چگونگی شکل گیری فضاهای عمومی در تهران تبدیل می کند.

میدان توپخانه، یک میکرواوربَن از تهران بزرگ است. در این میدان می توان سیر تحولات تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و حتی اقتصادی شهر تهران را در مقیاسی کوچک تر مشاهده کرد. از معماری دوران مختلف گرفته تا حضور طیف های متنوع اجتماعی، دستفروشان، مسافران، کارمندان و گردشگران، همه و همه توپخانه را به یک آزمایشگاه زنده برای خودشهرنگاری تبدیل می کنند. این انتخاب هوشمندانه، به نویسنده امکان می دهد تا نظریه های انتزاعی را با واقعیت های ملموس و چندوجهی شهری پیوند دهد و اهمیت «زیستن در فضا» را برای فهم آن برجسته سازد.

روایت های خودشهرنگاری از توپخانه

بخش دوم کتاب، شامل روایت های خودشهرنگاری نویسنده از میدان توپخانه است. این روایت ها، از مشاهدات دقیق و تجربه های شخصی نظرپور در این میدان نشأت گرفته اند و تصویری زنده و پویا از توپخانه ارائه می دهند. او نه تنها یک ناظر، بلکه خود به بخشی از این فضا تبدیل می شود و تلاش می کند تا از درون، به درک پیچیدگی های آن نائل آید. برش هایی از مشاهدات و تجربیات نویسنده، نمونه های بارزی از این رویکرد هستند. به عنوان مثال، روایت «صحنه نمایش جمعی» که در آن میدان به یک پلاتفرم برای تعاملات روزمره و پنهان تبدیل می شود، نشان دهنده لایه های عمیق اجتماعی در فضا است. او به جنب وجوش دستفروشان و تلاش آن ها برای بقا در فضای شهری می پردازد، و نشان می دهد چگونه این افراد، با وجود محدودیت ها، معنا و کارکردی پویا به میدان می بخشند. زندگی شبانه میدان، راز و رمز توپ قدیمی و تأثیر آن بر ناخودآگاه جمعی، و حتی تجربه ی گم شدگی در پیچ وخم های اطراف میدان، همگی برش هایی از این تجربه زیسته هستند.

چگونگی بازتاب مفاهیم نظری در این تجربه عملی، یکی از نقاط قوت این بخش است. نظرپور نشان می دهد که چگونه مفاهیمی چون «فضامندی»، «فهم زیسته»، و «تعامل بی واسطه» در هر کدام از این مشاهدات خود را نمایان می سازند. او صرفاً مشاهدات را گزارش نمی کند، بلکه آن ها را با چارچوب نظری خودشهرنگاری پیوند می دهد و تحلیل می کند. این بخش از کتاب، نمونه ای عالی از «مطالعات میدانی» و «مردم نگاری فضایی» است که از یک رویکرد کاملاً انسان محور و جامعه شناختی فراتر می رود و فضا را به عنوان یک عامل فعال در شکل دهی به زندگی انسانی و شهری به تصویر می کشد.

دستاوردهای عینی و ذهنی این رویکرد در درک فضای شهری، بسیار قابل تأمل است. از دیدگاه عینی، این روایت ها به ما کمک می کنند تا فضایی مانند میدان توپخانه را با تمام ابعاد تاریخی، اجتماعی، اقتصادی و کالبدی آن درک کنیم. از دیدگاه ذهنی، این بخش به خواننده می آموزد که چگونه می توان با یک فضای شهری ارتباط عمیق تری برقرار کرد و لایه های پنهان آن را کشف کرد. این تجربه، نه تنها برای شهرسازان، بلکه برای هر کسی که به فهم بهتر شهر و رابطه ی انسان با آن علاقه دارد، الهام بخش و آموزنده است.

تحلیل و ارزیابی: اهمیت و جایگاه کتاب در محضر توپخانه

کتاب «در محضر توپخانه» اثر محمد نظرپور، فراتر از یک خلاصه یا معرفی ساده، به عنوان یک اثر مهم و تأثیرگذار در حوزه مطالعات شهری ایران شناخته می شود. این کتاب با رویکرد انتقادی و ارائه متدولوژی نوآورانه «خودشهرنگاری»، جایگاه ویژه ای در ادبیات معاصر شهرسازی و جامعه شناسی شهری یافته است.

نوآوری های برجسته کتاب

یکی از اصلی ترین نوآوری های برجسته کتاب، معرفی «خودشهرنگاری» به عنوان یک متدولوژی پژوهشی و عملی نوآورانه است. در دورانی که شهرسازی ایران غالباً تحت تأثیر رویکردهای غربی و الگوهای کمی گرا قرار دارد، نظرپور با این مفهوم، دعوتی است به بازگشت به ریشه ها، به «فهم زیسته» از شهر. این متدولوژی نه تنها به محققان و دانشجویان راهکاری عملی برای درک عمیق تر فضا ارائه می دهد، بلکه طراحان شهری را به سوی مواجهه مستقیم با واقعیت های موجود سوق می دهد.

این رویکرد، در تضاد با روش های سنتی که بر اساس نقشه ها، آمار و مدل های انتزاعی بنا شده اند، تأکید ویژه ای بر تجربه شخصی، پرسه زنی آگاهانه و غرق شدن در فضای شهری دارد. این یعنی شهرساز به جای اینکه صرفاً ناظر باشد، به یک کنشگر فعال در فضا تبدیل می شود و از درون، شهر را حس می کند. این رویکرد نوآورانه، پتانسیل زیادی برای تحول در روش های آموزش و پژوهش شهرسازی در ایران دارد. دیگر نوآوری شجاعت نویسنده در نقد وضعیت موجود و ارائه راه حل های بدیع است. نظرپور با جسارت تمام، ضعف های جریان آکادمیک شهرسازی در ایران را برملا می سازد و به صراحت از دوری دانشگاه ها از واقعیت های شهری گلایه می کند. این نقد، صرفاً تخریبی نیست، بلکه با هدف بهبود و ارتقای کیفیت آموزش و عمل شهرسازی صورت گرفته و راهکارهایی عملی برای پر کردن این شکاف ارائه می دهد. این شجاعت در مواجهه با چالش های ریشه ای، «در محضر توپخانه» را به اثری قابل تأمل و بحث برانگیز تبدیل کرده است.

تأثیر و کاربرد عملی و نظری کتاب

کتاب «در محضر توپخانه» نه تنها در حوزه نظری، بلکه در بعد عملی نیز تأثیرات قابل توجهی دارد. این اثر می تواند به عنوان یک راهنمایی عملی برای دانشجویان و پژوهشگران در انجام مطالعات فضایی مورد استفاده قرار گیرد. دانشجویان رشته های شهرسازی، معماری، جامعه شناسی شهری و جغرافیا می توانند با الهام از رویکرد خودشهرنگاری، پژوهش های میدانی خود را با عمق و غنای بیشتری انجام دهند. این کتاب به آن ها می آموزد که چگونه از حصار کتاب ها و آتلیه ها خارج شده و با شهر ارتباط برقرار کنند، و چگونه مشاهدات و تجربیات شخصی خود را در تحلیل های علمی شان به کار گیرند.

همچنین، این کتاب می تواند الهام بخش برای متخصصان شهری جهت بازنگری در رویکردهای طراحی و برنامه ریزی باشد. شهرسازان، معماران و مدیران شهری می توانند با مطالعه این اثر، به اهمیت «فهم زیسته» و «ارتباط بی واسطه با فضا» پی ببرند. این امر می تواند منجر به طراحی ها و برنامه هایی شود که بیشتر با نیازها و خواسته های واقعی ساکنان شهر همخوانی داشته باشند و به جای تحمیل الگوهای از پیش تعیین شده، به دنبال کشف و تقویت پتانسیل های موجود در خود فضا باشند. کتاب در نهایت تأثیر بسزایی بر گفتمان های نوین در شهرسازی و مطالعات شهری ایران دارد. «در محضر توپخانه» صرفاً یک کتاب نیست، بلکه شروع یک گفتمان است؛ گفتمانی که به دنبال پیوند عمیق تر علم و عمل، دانشگاه و شهر، و طراح و شهروند است. این اثر با طرح پرسش های بنیادین و ارائه راهکارهای نوآورانه، می تواند به پایه گذاری جریان های فکری جدید در حوزه مطالعات شهری ایران کمک کند و باب بحث و تبادل نظر را میان متخصصان و علاقه مندان به شهر باز کند.

جایگاه بحث و تکمیل:
محمد نظرپور خود در کتابش اذعان دارد که این اثر، شروع یک گفتمان است و پر است از نواقصی که تنها به مدد گفت وگوهای رو در رو تکمیل خواهد شد. این فروتنی علمی نشان می دهد که نویسنده «در محضر توپخانه» را نه یک متن نهایی و تمام شده، بلکه یک نقطه آغاز برای تأملات عمیق تر و پژوهش های آتی در زمینه خودشهرنگاری و نقد شهرسازی می داند. این رویکرد، زمینه ساز مشارکت بیشتر جامعه علمی و حرفه ای در تکمیل و گسترش ایده های مطرح شده در کتاب است.

نتیجه گیری: بازگشت به شهر، از آتلیه تا واقعیت

کتاب «در محضر توپخانه: خودشهرنگاری در مطالعه فضاهای شهری» نوشته محمد نظرپور، به عنوان یک اثر پیشرو و انتقادی در حوزه شهرسازی ایران، پیام اصلی و مهمی را به مخاطبان خود منتقل می کند: لزوم پیوند عمیق تر میان شهرساز و فضا، و ارتباط ناگسستنی با شهر و مردمان آن. این کتاب، شهرسازان را از حصار آتلیه های دانشگاهی و چارچوب های انتزاعی خارج کرده و به سوی مواجهه مستقیم با واقعیت های زیسته شهری سوق می دهد.

نظرپور در سراسر کتاب بر اهمیت «فهم زیسته» در مقابل «دانش انتزاعی» در شهرسازی تأکید می کند. او معتقد است که نقشه ها، آمار و مدل های سه بعدی، هرچند ابزارهای مهمی هستند، اما هرگز نمی توانند عمق، پیچیدگی و پویایی فضای شهری را به طور کامل منعکس کنند. تنها با غرق شدن در فضا، پرسه زنی آگاهانه، و تجربه مستقیم زندگی روزمره مردم است که می توان به فهمی واقعی از شهر دست یافت. این فهم، فراتر از ابعاد کالبدی، شامل لایه های پنهان اجتماعی، فرهنگی و حتی احساسی شهر می شود.

«در محضر توپخانه» یک فراخوان جدی است به بازنگری در شیوه آموزش و عمل شهرسازی. این کتاب، نه تنها به نقد وضعیت موجود می پردازد، بلکه با معرفی متدولوژی «خودشهرنگاری»، راهکاری عملی برای پر کردن شکاف میان نظریه و عمل ارائه می دهد. این رویکرد به دانشجویان و پژوهشگران کمک می کند تا با روشی نوین به مطالعات شهری بپردازند و طراحان شهری را نیز تشویق می کند تا با چشم اندازی بازتر و حسی تر به طراحی فضاها بپردازند.

با توجه به اهمیت محتوایی و رویکرد نوآورانه کتاب، مطالعه کامل آن برای دانشجویان، پژوهشگران، اساتید و تمامی فعالان حوزه شهری قویاً توصیه می شود. این اثر نه تنها دیدگاه های شما را درباره شهرسازی غنی تر می سازد، بلکه شما را به مشارکت در گفتمان های آتی و عمیق تر در این حوزه دعوت می کند. «در محضر توپخانه» شروعی است برای سفری بی انتها به قلب شهر و فهم پیچیدگی های آن.

ویژگی	توضیح
نام کتاب	در محضر توپخانه: خودشهرنگاری در مطالعه فضاهای شهری
نویسنده	محمد نظرپور
ناشر	انتشارات تیسا
سال انتشار	۱۳۹۷
فرمت	EPUB (نسخه الکترونیک)
تعداد صفحات	۱۲۸ صفحه
موضوعات	معماری، مهندسی شهرسازی، علوم اجتماعی