چرا برجام بعد از انتخابات ایران و امریکا احیا نشد؟

رسول سلیمی: شش سال پس از خروج دونالد ترامپ از توافق هسته ای ایران، پیامدهای فاجعه بار این تصمیم هنوز برای امریکا در حال افزایش است. ترامپ در سال 2018 اعلام کرد که ایالات متحده از توافق هسته ای ایران خارج می شود تا به وعده مبارزات انتخاباتی خود برای پایان دادن به آنچه که او “یکی از بدترین” توافق هایی که تاکنون انجام شده، عمل می کند. ترامپ و مشاوران تندرو او، از جمله مایک پمپیو و جان بولتون، معتقد بودند که با استفاده از تمام ابزارهای قدرت ایالات متحده، به جز رویارویی نظامی همه جانبه، می توانند دولت ایران را مجبور به تسلیم یا حتی تسریع در فروپاشی آن کنند.

آنها انتظار داشتند که ایران با خواسته های پمپیو موافقت کند که اساساً از ایران خواسته بود تا تمام سیاست خارجی و استراتژی های امنیت ملی و توانایی های دفاعی خود را رها کرده و یا در حالت ایده آل، جمهوری اسلامی به سادگی تحت تحریم های طراحی شده امریکا، صادرات نفتش خود به صفر برسد. موضوعی که اگرچه اتفاق نیفتاد؛ اما مسیر برجام را روزبه روز به سمت توافقی صرفاً روی کاغذ پیش برد تا آنجا که جو بایدن نیز در مبارزات انتخاباتی برای ریاست جمهوری و در آغاز دولت خود وعده داد که برای احیای توافق اقدام کند. بااین حال، بایدن بعد از پیروزی در انتخابات دست کم تا سال 2022 این توافق را “مرده” خواند و احیای آن را جدی نگرفت.

آن چنان که در ایران نیز با روی کارآمدی دولت سیزدهم، احیای این توافق اولویت نخست پاستور نشینان نبود و ماه ها بعد از انتخابات 1400 گمانه زنی ها برای آغاز مذاکرات غیرمستقیم با امریکا مطرح شد. چه آنکه جواد ظریف، وزیر امور خارجه کشورمان پس از مذاکرات برجام، امیدوار بود که این توافق به عنوان یک “پایه محکم” و نه “سقف” برای روابط ایالات متحده و ایران عمل کند اما شرایط هر دو کشور امریکا و ایران هنگام نگارش برجام بر سرنوشت این توافق اثرگذار شد.

شرایط هر دو کشور موقع برجام

هم در ایران و هم در امریکا، بحث درباره توافق و منافع آن برای دو کشور، گروه های موافق و مخالف را روبه روی یکدیگر قرارداد اما هیچ گاه اجماع حداکثری حول این توافق بین نخبگان و افکار عمومی آنها به دست نیامد. در یک نظرسنجی که پس از امضای باراک اوباما، رییس جمهور وقت امریکا انجام شد، تنها 33 درصد موافق توافق بودند، درحالی که 45 درصد مخالف و 22 درصد هیچ نظری نداشتند. این در حالی است که حمایت عمومی در ایران قوی تر بود، اما در یک نظرسنجی در سال 2015، 21 درصد با توافق مخالف بودند و 85 درصد معتقد بودند که برای ایران بسیار مهم است که برنامه هسته ای خود را ادامه دهد.

در چنین شرایطی اوباما تنها توانست از طریق یک مسیر پیچیده به اجرای توافق دست یابد که اجازه می داد توافق از طریق دستورات اجرایی و بدون تایید دو سوم کنگره پیش برود. بنابراین برجام به یک مسیله عمیقاً حزبی در ایالات متحده تبدیل شد و در چنین زمینه اجتماعی و تاریخی، ترامپ وعده خروج از برجام را در جریان مبارزات انتخاباتی ریاست جمهوری داد. چه آنکه در ایران اگرچه برجام در مجلس شورای اسلامی تصویب شد و با پشتیبانی رهبری همراه شد اما خروج امریکا از برجام که تصویب قانون راهبردی رفع تحریم ها را در مجلس به همراه داشت، مانع از توافق میانه روها با بایدن در ماه های آخر منتهی به انتخابات ایران شد.

پیامدهای خروج ترامپ از برجام برای امریکا

امریکایی ها به این نکته توجه نکرده بودند ایرانی که از توانایی خود برای مقاومت در برابر فشار حداکثری اطمینان دارد، هم زمان قادر است موضع خصمانه خود را نسبت به ایالات متحده حفظ کند، ازاین رو دلایل کمتری برای تضعیف شرایط توافق برجام خواهد داشت. بعد از خروج ترامپ از برجام، ایران در گام هایی اعلام شده، تعهداتش در برجام را کاهش داد.

تحلیلگران غربی معتقدند با خروج امریکا از برجام، ایران بیش از هر زمان دیگری به توانایی تسلیحات هسته ای نزدیک شده است. هنگامی که ایالات متحده و ایران به توافق پایبند بودند، تخمین زده می شد که حدود یک سال طول می کشد تا ایران اورانیوم کافی برای ساخت یک بمب هسته ای را تولید کند. آن زمان کشورهای مذاکره کننده با ایران (امریکا، روسیه، چین، بریتانیا، فرانسه و المان) ارزیابی کرده بودند که این زمان کافی برای پاسخ به نقض احتمالی و جلوگیری از تولید بمب توسط ایران است. اگرچه ایران بارها تاکید کرده بود قصد تولید سلاح های هسته ای ندارد و داده های امریکا نیز هیچگاه تلاش تهران برای ساخت سلاح را تایید نکرد، اما اروپایی ها و امریکایی ها معتقد بودند که تهران نه یک سال بلکه تنها چند هفته با ساخت بمب در صورت انتخاب این مسیر فاصله دارد.

از سوی دیگر تا زمانی که مذاکرات در آوریل 2021 اغاز شد، اسراییل نیز تلاش های خود را برای خرابکاری در ایران و بر هم زدن توافق افزایش داد. انفجار در تاسیسات هسته ای نطنز ایران همزمان با از سرگیری مذاکرات بود و در واکنش به آن افزایش غنی سازی اورانیوم به 60 درصد از سوی ایران دنبال شد. در میان این چالش ها، بایدن مذاکرات را در وین دنبال کرد که تاکید بر تایید لغو تحریم ها قبل از موافقت با اجرای تعهدات برجامی و تضمین اینکه ایالات متحده به توافق پایبند خواهد بود، از جمله مسایل حل نشده باقی ماند.

دومینوی عدم امکان های بازگشت به برجام

روابط بین ایالات متحده و ایران با خروج ترامپ چنان آسیب دید که چشم انداز پیچیده ای برای احیای توافق در شرایط فعلی وجود دارد. هر گونه تلاش برای ثبات روابط ایران و امریکا با تبادل حملات مستقیم نظامی هفته های گذشته بین اسراییل و ایران به شدت پیچیده شده است. همان طور که هر توافقی در پیش نیازش به یک رویکرد غیرنظامی نیاز دارد، چشم انداز راه حل های دیپلماتیک برای حل منازعه میان ایران و امریکا دور به نظر می رسد. این در حالی است که افزایش تهدیدات اسراییل برای هدف قراردادن تاسیسات هسته ای ایران، بیشتر از هر زمانی ایده تغییر دکترین هسته ای را روی میز سیاست گذار ایرانی قرار داده است. کارشناسان معتقدند حمله نظامی اسراییل به مراکز هسته ای ایران، ساخت بمب اتمی را بیش از هر زمانی به خواسته ایران تبدیل خواهد کرد.

ایران به طور پیوسته در حال پیشرفت برنامه هسته ای خود است و دانش هسته ای کشورمان در آستانه و لبه ساخت بمب اتم قرار دارد. اگرچه برابر فتوای مذهبی شیعیان، حرمت شرعی برای کاربرد و استفاده از بمب اتم وجود دارد. در جریان جلسه استماع کنگره در مارس 2023، مارک میلی، رییس وقت ستاد مشترک ارتش، شهادت داد که ایران می تواند اورانیوم غنی شده برای ساخت بمب اتم را در حدود 10 تا 15 روز تولید کند. دفتر مدیر اطلاعات ملی امریکا نیز در ارزیابی سالانه تهدید در سال 2024 به این نتیجه رسید که تهران زیرساخت و تجربه لازم برای تولید سریع اورانیوم با درجه سلاح را دارد. در مارس 2024 نیز فرانسه، المان و بریتانیا تخمین زدند که ایران به اندازه کافی اورانیوم غنی شده به دست اورده که اگر بیشتر به 90 درصد غنی شود، از لحاظ نظری برای سه دستگاه انفجاری هسته ای کافی خواهد بود.

تغییر رفتار دوستان ایران در برابر امریکا

توافق هسته ای ایران بدون حمایت فعال روسیه و چین امکان پذیر نبود. بااین حال، این کشورها دیگر در این مسایل با غرب همسو نیستند و ایران از حمایت فعالانه خود از روسیه در سیاست های دفاعی و فروش نفت به چین حمایت می کند. پس از حملات موشکی ایران علیه اسراییل، دولت بایدن تحریم هایی را علیه رهبران و نهادهای مرتبط با سپاه، وزارت دفاع و برنامه موشکی و هواپیماهای بدون سرنشین کشورمان اعمال کرد.

اگرچه دولت بایدن به دنبال جلوگیری از درگیری گسترده تر با ایران است، اما مقامات امریکایی اذعان دارند که کاخ سفید به دنبال احیای توافق هسته ای دوران اوباما نیست. در چنین شرایطی باتوجه به حمایت دفاعی ایران از روسیه و حمایت از حماس در برابر اسراییل، هر توافق هسته ای جدید ایران با امریکا و اروپا بسیار دور به نظر می رسد. اما هر دو طرف تلاش می کنند روزنه های دیپلماسی را بر یکدیگر نبسته و به مذاکرات محرمانه ادامه دهند.

مذاکرات جدید زیر سایه محرمانگی

باتوجه به تجربه ناامیدکننده ایران برجام که یک طرف آن اروپا و امریکا قرار داشتند، مقامات کشورمان به طور قابل درک در برابر پذیرش یک توافق جدید بدون تضمین های پایدار محتاط هستند. دو طرف در سال 2023 تفاهم کوچکتری را مدیریت کردند که در آن همزمان پنج تبعه دوگانه امریکایی در ازای ازاد کردن بخشی از درامدهای نفتی ایران در بانک های کره جنوبی و انتقال پول به قطر ازاد شدند. با این حال، دسترسی ایران به آن دارایی در قطر متاثر از جنگ غزه با انتقاد کنگره امریکا و فشار برای مسدود کردن آنها همراه شد.

امروز چشم انداز برجام کاملاً متفاوت از سال 2015 است. ایران توانایی های هسته ای خود را پیش برده و وابستگی اقتصادی خود را به نفت کاهش داده چنانچه انعطاف پذیری خود را نیز در برابر تحریم ها به خوبی نشان داده است. درک منطقه ای و جهانی این است که ایران به طور موثر موفق به مقاومت در برابر فشارهای ایالات متحده و در عین حال پیشبرد منافع استراتژیک خود شده است. اما انتظار از ایران در سال 2024 که برنامه هسته ای خود را به عنوان یک امتیاز چانه زنی برای توافق با غرب نگهدارد فعلاً دور از انتظار است. زیرا ایران به تعمیق روابط با روسیه و چین پرداخته و با افزایش فشارهای داخلی برای کاربرد نظامی از برنامه هسته ای خود مواجه است. حمله نظامی اسراییل به سفارت ایران در دمشق و پاسخ موشکی ایران به اسراییل، معادلات قبلی را تحت تاثیر قرار داده است.

چرایی نقطه کنونی برجام

مهم ترین موضوعی که در مورد چرایی نقص برجام از سوی امریکا مطرح است، عدم تعادل قدرت بین دو بازیگر اصلی برجام است. برجام مذاکره ای بین یک ابرقدرت جهانی و یک بازیگر منطقه ای بود. درصورتی که ایالات متحده و شرکای آن اختلاف نظر داشتند، قدرت اقتصادی و سیاسی امریکا به آنها اجازه داد تا به تنهایی در برابر جامعه بین المللی ایستادگی کنند و بنابراین ترامپ از برجام خارج شد. ازاین رو ترامپ قصد داشت ثابت کند خواسته های دیگر شرکت کنندگان در برجام هر چه باشد، برجام بدون حمایت امریکا نمی تواند زنده بماند.

ناظران سیاسی معتقدند یکی از راه های احتمالی احیای برجام این است که ایالات متحده بتواند چارچوبی را برای لغو آهسته و مداوم تحریم های ایران در ازای افزایش تعهدات هسته ای کشورمان اتخاذ کند. اگرچه یک برنامه منظم برای لغو تحریم ها به ایجاد حسن نیت امریکا جامعه بین المللی کمک خواهد کرد، اما چنین حرکتی در سال انتخابات امریکا و هم زمان با جنگ غزه بعید است.

چه اینکه در ایران نیز تصور و باور سیاستمداران عالی از مواجه با تحریم ها بر اراده آنها برای احیای برجام اثر گذاشت. سال 2021 اقتصاد ایران 4.3 درصد رشد کرد و صندوق بین المللی پول و بانک جهانی پیش بینی می کردند که در سال های اینده رشد سالانه آن به حدود 3 درصد برسد. از سال 2012، تحت تحریم ها، تولید ناخالص داخلی غیرنفتی ایران به سالانه 2.9 درصد رشد داشت. اما نکته گمراه کننده برای مقامات عالی ایران این بود که برخی از مخالفان برجام در داخل کشور که از اخبار مثبت اقتصادی دلگرم شده بودند و شاید روی افزایش تقاضای اروپا برای نفت در زمستان سخت ابتدای جنگ روسیه و اوکراین حساب ویژه ای بازکرده بودند، از دولت سیزدهم خواستند هرگونه توافق هسته ای را باهدف امتیازگیری به تاخیر بیندازد.

چه آنکه اخبار مثبت اقتصادی در ماه های پایانی دولت حسن روحانی این تصور غلط را در سیاستمداران کلان پدید آورد که وقتی دولت دوازدهم قادر بود در شرایط تحریم های حداکثری ترامپ، شاخص های اقتصادی را حفظ کند، چه نیازی به توافق با بایدن در وین است بنابراین می توان همین مسیر را بدون توافق هم ادامه داد! همین تصور ساده انگارانه از توانایی اداره کشور بدون سرمایه گذاری خارجی، دولت سیزدهم را هم در تله انداخت. هدف دولت سیزدهم برای رسیدن به رشد 8 درصدی همراه با ایجاد یک میلیون شغل و ساخت یک میلیون مسکن در سال اول به منابع سرمایه گذاری بسیار بیشتری نسبت به دولت روحانی نیاز داشت که با استمرار تحریم ها رسیدن به این شاخص ها امکانپذیر نبود.

در مقابل امریکایی ها هم انتظارات خود را از برجام افزایش دادند و به دنبال توافقی جامع تر بودند. در ماه های اولیه دولت بایدن، مشاوران او به جای نشان دادن آمادگی برای اصلاح نقض اولیه برجام توسط واشنگتن، به طور ضمنی گفتند که فشار حداکثری ترامپ را اهرمی می دانند که تمایلی به رهاکردن آن ندارند و به دنبال امتیازات بیشتر از ایران برای بازگشت به برجام هستند. آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه امریکا در اوایل تشکیل دولت بایدن معتقد بود ایران ابتدا باید قبل از اینکه ایالات متحده لغو تحریم ها را دنبال کند امتیازات بیشتری از ایران در مورد مسایل منطقه ای و برنامه موشکی آن، دریافت کند.

در چنین شرایطی به نظر می رسد بیش از هر زمانی احیای برجام به سرنوشت رویدادهای منطقه ای و بین المللی گره خورده است. ناظران سیاسی می گویند حل مسیله اوکراین و غزه، مقدمه تنش زدایی از روابط امریکا و ایران برای رسیدن به توافقی پایدار حول مسایل مورد مناقشه خواهد بود. اما انتخابات امریکا نزدیک است و احتمال تغییر بازیگران موثر در امریکا در مرکز تحلیل ها قرار دارد.

311213