کوهنوردی و کوهپیمایی مفهوم کوهنوردی

فعالیت های کوهستانی محبوبیت روزافزونی پیدا کرده اند، اما بسیاری از علاقه مندان، تفاوت دقیق بین کوهنوردی، کوهپیمایی و پیمایش را نمی دانند. درک صحیح این مفاهیم نه تنها به انتخاب فعالیت متناسب با توانایی ها کمک می کند، بلکه نقش حیاتی در حفظ ایمنی و افزایش لذت از طبیعت بکر کوهستان دارد. این تمایزگذاری ضروری است تا هر فردی با آمادگی کامل و تجهیزات مناسب، قدم به طبیعت بگذارد.

کوهستان همواره جایگاه ویژه ای در فرهنگ و روح انسان داشته است؛ از پناهگاه ها و معابد باستانی گرفته تا چالش های ورزشی و خودشناسی امروزی. اما با گسترش فعالیت های مرتبط با کوهستان، تمایزگذاری صحیح بین اصطلاحات رایج، اهمیت فزاینده ای پیدا کرده است. بسیاری از افراد به اشتباه تمامی فعالیت های انجام شده در کوه را کوهنوردی می نامند، در حالی که این حوزه دارای زیرشاخه های متنوع با تعاریف، مهارت ها و تجهیزات خاص خود است. این مقاله با هدف شفاف سازی این ابهامات، به بررسی جامع و دقیق مفاهیم کوهنوردی و کوهپیمایی، و همچنین فعالیت مرتبط پیمایش می پردازد تا مخاطبان بتوانند با درکی عمیق تر، فعالیت کوهستانی مورد علاقه خود را انتخاب کرده و از طبیعت با رعایت کامل اصول ایمنی لذت ببرند.

کوهنوردی (Mountaineering) – قله ای از چالش و مهارت

کوهنوردی ورزشی است که فراتر از یک پیاده روی ساده در دامان طبیعت است. این فعالیت به معنای صعود به قله های بلند و عبور از مسیرهای فنی و چالش برانگیز در مناطق کوهستانی است که اغلب با شرایط آب وهوایی دشوار، ارتفاعات بالا، و نیاز به مهارت های تخصصی همراه است. کوهنوردی، ترکیبی از توانایی های جسمی، ذهنی، فنی و تجربه است که فرد را با چالش های بزرگ روبه رو می کند.

کوهنوردی چیست؟ تعریف دقیق و ابعاد آن

تعریف جامع و جهانی برای کوهنوردی وجود ندارد و فدراسیون های مختلف ممکن است تعاریف متفاوتی ارائه دهند. با این حال، می توان کوهنوردی را به عنوان «صعود به ارتفاعات بالا و قلل، اغلب در مسیرهای فنی و چالش برانگیز که نیازمند دانش تخصصی، مهارت های فنی و تجهیزات ویژه است» تعریف کرد. فدراسیون کوهنوردی و صعودهای ورزشی ایران، کوهنوردی را فعالیتی حرفه ای و صعود به ارتفاعات بالای 1800 متر از سطح دریا می داند که نیازمند تکنیک های خاص است. این دیدگاه بر جنبه های فنی و حرفه ای این ورزش تأکید دارد، در حالی که بسیاری از منابع دیگر، ارتفاع مشخصی را برای آن تعیین نمی کنند و بیشتر بر ماهیت فنی و پیچیده مسیر تمرکز دارند.

ابعاد کوهنوردی فراتر از جنبه فیزیکی آن است و شامل آمادگی ذهنی، توانایی تصمیم گیری در شرایط بحرانی، مدیریت ریسک، و دانش عمیق درباره طبیعت کوهستان می شود. این ورزش به دلیل ماهیت پرچالش خود، نه تنها بدن را به کار می گیرد، بلکه روح و ذهن را نیز درگیر می کند و به نوعی ارتباط عمیق با طبیعت و خودشناسی می انجامد.

تاریخچه کوهنوردی: از کشف تا ورزش حرفه ای

حضور انسان در کوهستان به قدمت تاریخ بشر است. شواهد باستان شناسی، مانند مومیایی طبیعی «اوتسی» که حدود ۳۳۰۰ سال پیش از میلاد مسیح در آلپ اوتستال پیدا شده، نشان می دهد که انسان ها از دیرباز در ارتفاعات حضور داشته اند. در متون تاریخی نیز مواردی از صعود به کوهستان برای اهدافی چون کشورگشایی، زیارت های مذهبی، جهانگردی و حتی اکتشافات علمی یافت می شود.

اما کوهنوردی به عنوان یک ورزش و فعالیتی سازمان یافته، در قرن هجدهم میلادی شکل گرفت. اولین صعود ثبت شده به قله مون بلان در سال ۱۷۸۶ توسط ژاک بالما و میشل پاکارد، نقطه عطفی در تاریخ کوهنوردی محسوب می شود. پس از آن، در قرن نوزدهم، این ورزش گسترش چشمگیری پیدا کرد. تأسیس اولین باشگاه کوهنوردی در لندن در سال ۱۸۵۷، سرآغازی برای «سال های طلایی کوهنوردی» (۱۸۵۷-۱۸۶۵) بود که طی آن بسیاری از قله های مهم رشته کوه آلپ برای اولین بار فتح شدند. در اواخر همین قرن، تلاش ها برای صعود به قله های هیمالیا نیز آغاز شد و کوهنوردی به تدریج شکل امروزی خود را که شامل استفاده از راهنمایان حرفه ای، ابزار و تکنیک های ویژه است، به خود گرفت.

کوهنوردی در ایران: از اسناد باستانی تا رشد و توسعه

تاریخچه کوهنوردی در ایران نیز ریشه های عمیقی دارد. هرودوت، تاریخ نگار یونانی، در کتاب خود به عبور سپاه خشایارشا از کوه های مشرف به تنگه ترموپیل در سال ۴۸۰ پیش از میلاد اشاره می کند. همچنین ابودلف در سفرنامه اش (قرن چهارم هجری) از تلاش ناموفق خود برای صعود به قله دماوند سخن گفته که با هدف آشنایی با جغرافیا و کانی های منطقه انجام شده بود.

در دوران قاجار، اولین صعود اکتشافی به قله دماوند در سال ۱۲۳۶ شمسی توسط یک تیم چهار نفره ایرانی انجام و شرح آن در روزنامه وقایع اتفاقیه نیز به چاپ رسید. اما آغاز «ورزش کوهنوردی» به معنای مدرن آن در ایران، به سده چهاردهم هجری خورشیدی باز می گردد. در دهه ۱۳۱۰، صعودهای متعددی به قله های دماوند، توچال، علم کوه و سبلان انجام شد و کوهنوردان نامداری همچون محمود اجل، کیغام میناسیان و محمدکاظم گیلانپور ظهور کردند.

تأسیس باشگاه های کوهنوردی مانند باشگاه کوهنوردی عباس آباد تبریز (۱۳۱۹)، باشگاه حزب پیکار (که بعدها به باشگاه نیرو و راستی تغییر نام داد) (۱۳۲۲)، و باشگاه کوهنوردی و اسکی افسران ارتش (۱۳۲۲) نشان از رشد روزافزون این ورزش داشت. انتشار هفته نامه ورزشی نیرو و راستی (۱۳۲۲)، ساخت اولین جان پناه کوهنوردی ایران در اسپیدکمر (۱۳۲۶) و تأسیس فدراسیون کوهنوردی و اسکی ایران (۱۳۲۷) (با نام کنونی فدراسیون کوهنوردی و صعودهای ورزشی جمهوری اسلامی ایران) از دیگر نقاط عطف مهم در تاریخ کوهنوردی ایران است.

در این دوران، زنان نیز پابه پای مردان در کوهنوردی فعالیت جدی خود را آغاز کردند. ملوک تیموری، اولین زن ایرانی که در سال ۱۳۲۵ قله دماوند را صعود کرد، نمونه ای بارز از این پیشگامی است. در سال ۱۳۲۷ نیز روح انگیز حکیمی موفق به صعود به قله ۶۵۰۰ متری پوکادله در هیمالیا شد. این رشد سریع، ورزش کوهنوردی را به یکی از فعالیت های محبوب در ایران تبدیل کرده است.

فلسفه و روح کوهنوردی: چرا به کوه می رویم؟

کوهنوردی تنها یک ورزش جسمی نیست، بلکه یک فلسفه و شیوه زندگی است. برای بسیاری، چالش جسمی و روانی، غلبه بر ترس ها و محدودیت ها، و کشف ظرفیت های پنهان وجودی، از انگیزه های اصلی صعود به قله هاست. کوهستان مکانی برای ارتباط عمیق با طبیعت، تجربه ی آرامش و سکوت، و خودشناسی است. در این فعالیت، فرد با طبیعت بکر و قدرتمند روبه رو می شود و تواضع و احترام به محیط زیست را می آموزد.

راینهولد مسنر، کوهنورد برجسته، می گوید: بدون خطر مرگ، کوهنوردی دیگر کوهنوردی نیست؛ اما در کوهنوردی من به دنبال مرگ نیستم، دقیقاً برعکس آن، من سعی در زنده ماندن دارم. کوهنوردی هنر زنده ماندن در شرایط سخت است که شامل خطر مرگ هم می شود.

این نقل قول به خوبی جوهره کوهنوردی را بیان می کند: نبرد با طبیعت نیست، بلکه همزیستی با آن و بقا در برابر چالش هایش. اخلاق کوهنوردی، که شامل احترام به طبیعت، همیاری و مسئولیت پذیری در قبال همنوردان و محیط زیست است، بخش جدایی ناپذیری از این فلسفه را تشکیل می دهد.

تجهیزات تخصصی کوهنوردی: یار همیشگی کوهنورد

تجهیزات کوهنوردی، نقش حیاتی در ایمنی و موفقیت یک صعود دارند و انتخاب صحیح آن ها بر اساس نوع صعود (سنگ نوردی، یخنوردی، ارتفاعات بلند)، فصل و شرایط آب وهوایی بسیار مهم است. این تجهیزات در طول زمان تکامل یافته اند تا سبک تر، کارآمدتر و ایمن تر شوند.

• کفش های کوهنوردی: شامل کفش های تک لایه برای صعودهای سبک و فصول گرم، و کفش های دوپوش یا سنگین برای صعودهای زمستانی و ارتفاعات بالا. این کفش ها باید دارای عایق بندی مناسب، مقاومت در برابر نفوذ آب و اصطکاک بالا باشند.
• کرامپون و کلنگ یخ: برای حرکت روی برف و یخ ضروری هستند. کرامپون به زیر کفش متصل شده و کلنگ یخ برای تعادل، ترمز و صعود استفاده می شود.
• هارنس و طناب: هارنس (صندلی صعود) برای اتصال کوهنورد به طناب و ابزار حمایتی به کار می رود. طناب های کوهنوردی در انواع مختلف داینامیک و استاتیک برای صعود، فرود و حمایت استفاده می شوند.
• ابزار فنی: شامل فرند، کیل، کارابین، ابزارهای صعود و فرود (مانند ابزار هشت و گری گری)، کلاه ایمنی برای محافظت در برابر سقوط سنگ یا یخ.
• پوشاک لایه ای: سیستم پوشاک لایه ای که شامل لایه پایه ( Base Layer ) برای جذب رطوبت، لایه میانی ( Mid Layer ) برای عایق حرارتی (مانند پلار و پشم) و لایه بیرونی ( Outer Layer ) برای محافظت در برابر باد و آب (مانند گورتکس) است.
• عینک UV و دستکش: برای محافظت چشم در برابر تابش شدید نور خورشید و برف، و دستکش های مناسب برای حفظ گرما و محافظت در برابر سرما و تماس با ابزار.
• کیسه خواب و چادر ارتفاع: کیسه خواب با درجه حرارت مناسب برای شب مانی و چادرهای مقاوم در برابر باد و برف برای ارتفاعات بالا.

نگهداری صحیح و انتخاب آگاهانه این تجهیزات، نه تنها به طول عمر آن ها می افزاید، بلکه مستقیماً بر ایمنی و راحتی کوهنورد تأثیر می گذارد.

مهارت ها و دانش پایه برای کوهنوردی

کوهنوردی نیازمند مجموعه ای از مهارت ها و دانش است که باید به مرور زمان و از طریق آموزش های اصولی کسب شوند. این مهارت ها فراتر از آمادگی جسمانی صرف هستند و جنبه های فنی، ناوبری، کمک های اولیه و ارزیابی ریسک را در بر می گیرند.

• تکنیک های صعود و فرود: شامل صعود از مسیرهای سنگی (سنگ نوردی)، یخی (یخ نوردی) و برفی (برف نوردی) با استفاده از ابزار و تکنیک های حمایتی.
• گره شناسی و کار با ابزار حمایتی: آشنایی با انواع گره های کوهنوردی و نحوه صحیح استفاده از ابزارهایی مانند کارابین، هارنس، ابزارهای فرود و صعود.
• ناوبری پیشرفته: توانایی خواندن نقشه و کار با قطب نما و GPS برای مسیریابی دقیق در محیط های ناآشنا و شرایط بد آب وهوایی.
• کمک های اولیه کوهستان: دانش و مهارت لازم برای ارائه کمک های اولیه در شرایط اضطراری، شامل درمان سرمازدگی، گرمازدگی، شکستگی ها و ارتفاع زدگی.
• بقا در شرایط سخت: مهارت هایی مانند ساخت جان پناه موقت، تهیه آب و غذا، و مدیریت بحران در مواقع اضطراری.
• هواشناسی کوهستان و ارزیابی ریسک: توانایی پیش بینی تغییرات آب وهوایی، شناسایی خطرات احتمالی (مانند بهمن، سقوط سنگ) و تصمیم گیری آگاهانه برای مدیریت ریسک ها.

کسب این مهارت ها از طریق شرکت در دوره های آموزشی معتبر و تمرین مداوم تحت نظر مربیان باتجربه، برای هر کوهنوردی ضروری است.

کوهپیمایی (Hiking) – گام هایی آرام در مسیر طبیعت

کوهپیمایی، فعالیتی آرام تر و دسترس پذیرتر نسبت به کوهنوردی است که بر پیاده روی در مسیرهای مشخص و پاکوب در مناطق کوهستانی و طبیعی تمرکز دارد. این فعالیت فرصتی عالی برای لذت بردن از زیبایی های طبیعت، بهبود سلامت جسمی و روحی، و دوری از شلوغی زندگی شهری است.

کوهپیمایی چیست؟ تعریف ساده و فعالیت های مرتبط

کوهپیمایی به معنای پیاده روی در مسیرهای از پیش تعیین شده، پاکوب یا کم تراورس در مناطق کوهستانی و طبیعت است که معمولاً نیازی به دانش فنی پیچیده کوهنوردی ندارد. هدف اصلی این فعالیت، لذت بردن از مناظر طبیعی، تنفس هوای تازه، و انجام یک فعالیت بدنی سالم است. فدراسیون کوهنوردی و صعودهای ورزشی ایران، کوهپیمایی را پیاده روی در ارتفاعات بین ۱۸۰۰ تا ۳۰۰۰ متر از سطح دریا تعریف می کند. البته این تعریف برای عموم مردم که در ارتفاعات پایین تر نیز کوهپیمایی می کنند، کمی محدودکننده به نظر می رسد، اما به هر حال، تفاوت اصلی در عدم نیاز به ابزار و تکنیک های تخصصی کوهنوردی است.

کوهپیمایی می تواند از نظر سختی و مدت زمان، بسیار متنوع باشد؛ از یک پیاده روی چند ساعته در دامنه کوه گرفته تا یک برنامه یک روزه یا حتی دو روزه در مسیری مشخص. این فعالیت معمولاً با شیب های ملایم تا متوسط و بدون نیاز به استفاده از دست ها یا ابزار فنی برای صعود انجام می شود.

تجهیزات ضروری کوهپیمایی: همراهان سبک بال

تجهیزات مورد نیاز برای کوهپیمایی، ساده تر و سبک تر از تجهیزات کوهنوردی تخصصی هستند، اما همچنان انتخاب صحیح آن ها برای راحتی و ایمنی اهمیت دارد.

• کفش های مناسب کوهپیمایی: کفش هایی با ساق کوتاه یا متوسط، با زیره مناسب برای مسیرهای خاکی و سنگی، و مقاومت در برابر نفوذ آب در صورت نیاز.
• کوله پشتی سبک: با حجم مناسب برای حمل آب، غذا، لباس اضافی و لوازم شخصی.
• لباس مناسب فصل و شرایط آب وهوایی: پوشاک لایه ای برای تنظیم دمای بدن، بارانی یا کاپشن ضدآب برای محافظت در برابر باران و باد.
• آب و تغذیه کافی: برای حفظ انرژی در طول مسیر.
• نقشه و قطب نما یا GPS: برای مسیریابی، به خصوص در مسیرهای جدید یا کمتر شناخته شده.
• باتوم کوهپیمایی: برای حفظ تعادل، کاهش فشار بر زانوها و افزایش پایداری در مسیرهای ناهموار.

اهمیت سبک بال بودن در کوهپیمایی، به خصوص در مسیرهای طولانی، بسیار زیاد است تا فرد خستگی کمتری را تجربه کند.

مهارت های مورد نیاز برای کوهپیمایی

با وجود سادگی نسبی کوهپیمایی در مقایسه با کوهنوردی، باز هم نیاز به برخی مهارت ها و آمادگی ها دارد تا تجربه لذت بخش و ایمنی را فراهم آورد.

• آمادگی جسمانی متوسط تا خوب: توانایی پیاده روی طولانی مدت بدون خستگی مفرط.
• توانایی پیاده روی در مسیرهای ناهموار: تعادل و پایداری برای عبور از شیب ها و سطوح ناهموار.
• شناخت اصول اولیه اثر نگذارید (Leave No Trace): رعایت اصول حفظ محیط زیست، از جمله جمع آوری زباله ها، عدم آسیب رساندن به گیاهان و جانوران، و روشن نکردن آتش در مکان های نامناسب.
• توانایی برنامه ریزی ساده: انتخاب مسیر مناسب، بررسی آب وهوا و تهیه لوازم مورد نیاز.

کوهپیمایی فعالیتی است که می تواند نقطه شروعی عالی برای علاقه مندان به کوهستان باشد تا به تدریج آمادگی و دانش خود را برای فعالیت های پیشرفته تر مانند پیمایش یا کوهنوردی افزایش دهند.

پیمایش (Trekking) – سفری عمیق در دل مناطق بکر

پیمایش یا ترکینگ، فعالیتی است که می توان آن را حد واسط بین کوهپیمایی و کوهنوردی دانست. این فعالیت، پیاده روی طولانی مدت، معمولاً چند روزه تا چند هفته ای، در مسیرهای دوردست و بکر است که اغلب در مناطق کوهستانی انجام می شود و چالش های خاص خود را دارد.

پیمایش چیست؟ تجربه ای میان کوهپیمایی و کوهنوردی

پیمایش به پیاده روی های طولانی مدت و چند روزه در مناطق طبیعی و اغلب کوهستانی گفته می شود که هدف آن، کاوش و تجربه عمیق تر طبیعت است. این مسیرها ممکن است شامل عبور از مناطق صعب العبورتر از مسیرهای معمول کوهپیمایی باشند و حتی می توانند صعودهای سبک و غیرفنی به قله های پایین تر را نیز در بر بگیرند. تفاوت اصلی آن با کوهپیمایی در مدت زمان، دوری از تمدن، و نیاز به خودکفایی بیشتر است.

پیمایش ها معمولاً از پیش برنامه ریزی شده و نیاز به اقامت شبانه در چادر، پناهگاه یا جان پناه دارند. مثال های معروف جهانی مانند پیمایش بیس کمپ اورست در نپال، که شامل پیاده روی در مسافت های طولانی و در ارتفاعات بالا به مدت چند روز است، به خوبی ماهیت این فعالیت را نشان می دهند. در این فعالیت، جنبه های فرهنگی و تعامل با جوامع محلی نیز می تواند بخشی از تجربه باشد.

تجهیزات و برنامه ریزی برای پیمایش

به دلیل طولانی بودن مسیر و نیاز به شب مانی در طبیعت، تجهیزات مورد نیاز برای پیمایش جامع تر و سنگین تر از کوهپیمایی است و برنامه ریزی دقیق نقش بسیار مهمی دارد.

• کوله پشتی با حجم بیشتر: برای حمل تجهیزات شب مانی، غذا و آب کافی برای چند روز.
• چادر کوهنوردی و کیسه خواب: مناسب برای شرایط آب وهوایی و فصلی که پیمایش در آن انجام می شود.
• وسایل پخت وپز: سرشعله، کتری و ظروف مناسب برای تهیه غذا در طبیعت.
• کیت بقا و کمک های اولیه کامل: به دلیل دوری از مناطق مسکونی و امکانات درمانی.
• لباس های مناسب و لایه ای: برای مقابله با تغییرات آب وهوایی در طول مسیر.
• ابزار ناوبری پیشرفته: نقشه، قطب نما، GPS و پاوربانک برای شارژ لوازم الکترونیکی.

برنامه ریزی دقیق برای تدارکات، میزان آب و غذای لازم، نقاط اقامت شبانه، مسیرهای اضطراری و ارتباط با دنیای بیرون، از مهم ترین جنبه های یک پیمایش موفق و ایمن است.

مقایسه جامع: کوهنوردی، کوهپیمایی و پیمایش

برای درک بهتر و انتخاب آگاهانه فعالیت مناسب، ضروری است که تفاوت های کلیدی بین کوهنوردی، کوهپیمایی و پیمایش را به طور جامع بررسی کنیم. این فعالیت ها با وجود اشتراکات ظاهری، در ماهیت، اهداف، مهارت ها و تجهیزات مورد نیاز، تفاوت های چشمگیری دارند.

جدول مقایسه جامع: کوهنوردی، کوهپیمایی و پیمایش

معیار	کوهنوردی (Mountaineering)	کوهپیمایی (Hiking)	پیمایش (Trekking)
تعریف	صعود فنی به ارتفاعات بالا و قله ها، عبور از مسیرهای چالش برانگیز.	پیاده روی در مسیرهای مشخص و پاکوب در مناطق کوهستانی/طبیعی.	پیاده روی طولانی مدت (چندروزه تا چند هفته ای) در مسیرهای دوردست و بکر.
هدف اصلی	غلبه بر چالش، فتح قله، ارتباط عمیق با خود و طبیعت، مهارت ورزی.	لذت بردن از طبیعت، حفظ سلامت جسمی و روحی، تفریح.	کاوش عمیق مناطق بکر، تجربه فرهنگ های محلی، چالش استقامت.
مهارت های لازم	فنی (سنگ، یخ، برف)، گره شناسی، ناوبری پیشرفته، بقا، کمک های اولیه کوهستان، هواشناسی.	آمادگی جسمانی متوسط، توانایی پیاده روی طولانی، اصول اثر نگذارید.	آمادگی جسمانی بالا، ناوبری، برنامه ریزی تدارکات، بقا، کمک های اولیه.
تجهیزات مورد نیاز	کفش تخصصی (دوپوش)، کرامپون، کلنگ یخ، هارنس، طناب، ابزار فنی، کلاه ایمنی، چادر ارتفاع، کیسه خواب حرفه ای.	کفش کوهپیمایی، کوله پشتی سبک، لباس لایه ای، باتوم، آب و تغذیه.	کوله پشتی بزرگ، چادر، کیسه خواب، وسایل پخت وپز، کیت بقا، نقشه و GPS.
سطح خطر	بالا: سقوط، بهمن، ارتفاع زدگی، سرمازدگی، طوفان.	متوسط تا کم: گم شدن، پیچ خوردگی، تغییر آب وهوا.	متوسط تا بالا: گم شدن در مناطق دور، تغییرات آب وهوایی شدید، دوری از کمک.
مدت زمان معمول	چند ساعت تا چند روز (بسته به قله و مسیر).	چند ساعت تا یک روز.	چند روز تا چند هفته.
نیاز به راهنما/مربی	اغلب ضروری (به خصوص برای مبتدیان و مسیرهای فنی).	اختیاری (برای مسیرهای ناآشنا یا گروه های بزرگ).	اغلب توصیه می شود (به خصوص در مناطق بکر).
میزان آمادگی جسمانی	بسیار بالا و تخصصی.	متوسط تا خوب.	خوب تا عالی.
نمونه های بارز	صعود به دماوند از مسیرهای فنی، علم کوه، هیمالیا.	مسیرهای پاکوب توچال، درکه، دارآباد.	پیمایش بیس کمپ اورست، پیمایش در زاگرس و البرز.
تأثیرات محیطی و پایداری	نیاز به دانش اثر نگذارید و مسئولیت پذیری بالا.	رعایت اصول اثر نگذارید.	رعایت سخت گیرانه اصول اثر نگذارید و احترام به فرهنگ محلی.

تشکیلات و سازمان های کوهنوردی و کوهپیمایی

فعالیت در قالب تشکیلات رسمی، علاوه بر افزایش ایمنی، فرصت های آموزشی و تبادل تجربه را نیز فراهم می کند. این سازمان ها نقش مهمی در استانداردسازی، آموزش و توسعه ورزش های کوهستانی دارند.

در ایران: فدراسیون کوهنوردی و صعودهای ورزشی

در ایران، فدراسیون کوهنوردی و صعودهای ورزشی جمهوری اسلامی ایران، نهاد اصلی ناظر بر فعالیت های کوهنوردی و کوهپیمایی است. این فدراسیون مسئولیت برگزاری دوره های آموزشی (مقدماتی تا پیشرفته)، صدور مجوز برای باشگاه ها، و تنظیم آیین نامه ها و قوانین مربوط به فعالیت های کوهستان را بر عهده دارد. از سال ۱۳۹۵، فدراسیون گروه های کوهنوردی را موظف کرده است که برای فعالیت رسمی، مجوز تأسیس باشگاه از وزارت ورزش و جوانان دریافت کنند. این اقدام با هدف سازماندهی بیشتر، افزایش ایمنی، و امکان پیگیری های قانونی در صورت بروز حوادث انجام شده است. باشگاه های دارای مجوز ملزم به بیمه کردن اعضا در برنامه ها و همراهی مربیان رسمی هستند.

در سطح جهانی: UIAA و نقش آن

در سطح جهانی، فدراسیون بین المللی کوهنوردی (UIAA – International Climbing and Mountaineering Federation) شناخته شده ترین تشکیلات مربوط به ورزش های کوهستانی است. UIAA در سال ۱۹۲۳ با هدف ترویج کوهنوردی ایمن و پایدار تأسیس شد و امروزه بیش از ۸۹ کشور از جمله ایران عضو آن هستند. این فدراسیون بیشتر در زمینه صدور گواهینامه های ایمنی برای ابزار فنی کوهنوردی، تنظیم آیین نامه های حفظ امنیت صعود و توسعه اخلاق کوهستان فعالیت می کند. عضویت در این فدراسیون، به معنای تعهد به استانداردهای بین المللی ایمنی و پایداری در کوهستان است.

خطرات کوهستان و راهکارهای ایمنی (مشترک در هر سه فعالیت)

کوهستان با وجود زیبایی های بی نظیر، همواره با خطراتی همراه است که بی توجهی به آن ها می تواند عواقب جبران ناپذیری داشته باشد. آشنایی با این خطرات و راهکارهای مقابله با آن ها، از مهمترین جنبه های آمادگی برای هر فعالیت کوهستانی است. خطرات کوهستان را می توان به دو دسته اصلی تقسیم کرد:

• خطرات شخصی: شامل آمادگی جسمانی ناکافی، تجربه کم، تصمیم گیری های غلط، غرور بی جا، یا عدم توجه به علائم هشدار دهنده بدن.
• خطرات محیطی: شامل شرایط آب وهوایی نامساعد، زمین لرزه، سقوط سنگ، و خطرات بیولوژیکی (مانند حیوانات وحشی).

در اینجا به بررسی برخی از مهم ترین خطرات محیطی و راهکارهای مقابله با آن ها می پردازیم:

ارتفاع زدگی (AMS – Acute Mountain Sickness)

ارتفاع زدگی حالتی است که در اثر صعود سریع به ارتفاعات بالا و عدم فرصت کافی برای هم هوایی بدن با کاهش فشار اکسیژن، در فرد ایجاد می شود.

• علائم: سردرد، تهوع، استفراغ، خستگی مفرط، سرگیجه، اختلال خواب و کاهش اشتها. در موارد شدیدتر می تواند به اِدِم مغزی (HACE) یا اِدِم ریوی (HAPE) منجر شود که بسیار خطرناک و کشنده هستند.
• پیشگیری و اقدامات اولیه: صعود تدریجی، استراحت کافی، نوشیدن مایعات فراوان، رژیم غذایی پرکربوهیدرات، و در صورت لزوم، استفاده از داروهای پیشگیرانه با تجویز پزشک. در صورت بروز علائم، توقف صعود یا بازگشت به ارتفاع پایین تر ضروری است.

بهمن

بهمن توده های عظیم برف و یخ است که با سرعت زیاد از دامنه های کوه به پایین سرازیر می شود و یکی از مهلک ترین خطرات در کوهستان های برفی محسوب می شود.

• علل: بارش سنگین برف، تغییرات ناگهانی دما، وجود لایه های ضعیف در برف، شیب تند (بالای ۴۵ درجه).
• پیشگیری و اقدامات: شناسایی مناطق بهمن خیز، اجتناب از عبور از این مناطق، همراهی با افراد باتجربه، استفاده از تجهیزات نجات بهمن (مانند بیل، پروب، فرستنده-گیرنده بهمن یاب). در صورت گرفتاری در بهمن، سعی کنید با دست وپا زدن به سطح برف برسید و فضایی برای تنفس جلوی دهان خود ایجاد کنید.

مه در کوهستان

مه، به ویژه مه غلیظ، می تواند دید را به شدت کاهش دهد و به یکی از عوامل اصلی گم شدن در کوهستان تبدیل شود.

• انواع: مه گرمایی (بخار آب در هوای سرد) و مه جبهه ای (برخورد دو جبهه هوای سرد و گرم).
• خطرات: کاهش دید، گم شدن، اختلال در تشخیص مسیر و عوارض طبیعی.
• راه های مقابله: در مه غلیظ، از حرکت در معابر خطرناک پرهیز کنید. با استفاده از نقشه، قطب نما و GPS مسیر خود را پیگیری کنید. در صورت لزوم، در یک نقطه امن پناه بگیرید و منتظر برطرف شدن مه بمانید.

صاعقه

صاعقه یکی دیگر از خطرات جدی در مناطق کوهستانی، به خصوص در فصل های گرم و هنگام وقوع رعدوبرق است.

• خطرات: سوختگی شدید، آسیب به سیستم عصبی، ایست قلبی و مرگ.
• نکات ایمنی: در صورت پیش بینی رعدوبرق، از صعود به قله ها و یال های باز پرهیز کنید. از اشیاء فلزی دوری کنید. در صورت گرفتار شدن، در یک گودی پناه بگیرید و از تجمع در گروه های بزرگ اجتناب کنید. از لمس دیواره های سنگی مرطوب خودداری کنید.

آموزش مداوم، برنامه ریزی دقیق، همراهی با افراد باتجربه، و داشتن بیمه ورزشی از اصول اساسی ایمنی در کوهستان است.

شب مانی در کوهستان: انتخاب ها و امکانات

در برنامه های کوهستانی چند روزه، شب مانی بخش جدایی ناپذیری از تجربه است. انتخاب محل و شیوه شب مانی به عوامل مختلفی از جمله نوع فعالیت، فصل، ارتفاع و امکانات موجود بستگی دارد.

• بیواک (Bivouac): ابتدایی ترین روش شب مانی است که در آن از سرپناه های موقت و طبیعی (مانند شکاف سنگ ها یا زیر صخره ها) با حداقل تجهیزات استفاده می شود.
• غار برفی: در صعودهای زمستانی و مناطق با برف عمیق، غار برفی یک جان پناه عالی در برابر سرما و باد است. ساخت آن نیازمند مهارت و تجربه است.
• چادر کوهنوردی: امروزه چادرهای کوهنوردی در انواع مختلف (یک نفره تا چندنفره، سه فصل، چهارفصل و ارتفاع) با طراحی های متنوع برای مقاومت در برابر باد، برف و باران در بازار موجود هستند.
• کلبه های کوهستانی (پناهگاه و جان پناه):
  • جان پناه: در ایران، جان پناه ها معمولاً اتاق های کوچک سنگی یا فلزی هستند که حداقل امکانات را فراهم می کنند و هدف اصلی آن ها ایجاد سرپناه است. در آن ها امکانات خدماتی وجود ندارد و معمولاً دربشان باز است تا همیشه قابل استفاده باشند (مانند جان پناه شروین).
  • پناهگاه: مجهزتر از جان پناه ها هستند و دارای امکاناتی مانند محل خواب، بوفه، سرویس بهداشتی و گاهی خدمات کمک های اولیه و مسئول نگهبانی هستند. پناهگاه ها اغلب تحت نظارت فدراسیون کوهنوردی هستند و ممکن است نیاز به رزرو قبلی داشته باشند (مانند بارگاه سوم دماوند یا پناهگاه شیرپلا).

انتخاب صحیح محل و ابزار شب مانی، تأثیر بسزایی در راحتی، ایمنی و موفقیت برنامه کوهستانی دارد.

نتیجه گیری

درک تفاوت های اساسی بین کوهنوردی، کوهپیمایی و پیمایش، نه تنها به علاقه مندان به کوهستان کمک می کند تا فعالیت مناسب خود را انتخاب کنند، بلکه زمینه را برای تجربه ای ایمن تر و لذت بخش تر فراهم می آورد. همانطور که دیدیم، کوهنوردی ورزشی فنی و پرچالش است که نیازمند مهارت ها و تجهیزات تخصصی بوده و برای صعود به قله های بلند طراحی شده است. در مقابل، کوهپیمایی فعالیتی آرام تر و تفریحی تر است که بیشتر بر پیاده روی در مسیرهای مشخص و لذت بردن از طبیعت تمرکز دارد و به تجهیزات و مهارت های پیچیده ای نیاز ندارد. پیمایش نیز، سفری طولانی مدت و عمیق تر در مناطق بکر است که حد واسطی بین این دو قرار می گیرد و چالش های استقامتی و برنامه ریزی خاص خود را می طلبد.

صرف نظر از نوع فعالیتی که انتخاب می کنید، رعایت اصول ایمنی، آمادگی جسمانی کافی، احترام به طبیعت و حفظ محیط زیست (Leave No Trace)، و همچنین شرکت در دوره های آموزشی معتبر و عضویت در باشگاه های کوهنوردی، از اهمیت بالایی برخوردار است. با درک صحیح این مفاهیم و عمل به اصول ذکر شده، می توانید هر بار که قدم در کوهستان می گذارید، تجربه ای غنی، ایمن و خاطره انگیز برای خود رقم بزنید و از شگفتی های طبیعت بکر ایران و جهان بهره مند شوید.