شکایت بابت چک برگشتی

مواجهه با چک برگشتی، تجربه ای ناخوشایند است که می تواند برای دارنده چک، نگرانی های مالی و حقوقی بسیاری ایجاد کند. آگاهی از مراحل قانونی و حقوق خود در این شرایط، کلید احقاق حق و وصول مطالبات است. این راهنما، مسیرهای شکایت کیفری، حقوقی و ثبتی را به تفصیل بررسی کرده و اطلاعات لازم را برای انتخابی آگاهانه در اختیار شما قرار می دهد.

۱. چک برگشتی چیست و دلایل اصلی آن کدامند؟

چک، یک سند تجاری مهم است که در معاملات روزمره نقش حیاتی دارد. این سند به صادرکننده این امکان را می دهد که به دارنده چک، دستور پرداخت مبلغی معین را از حساب بانکی خود در زمان مشخصی بدهد. در ایران، با تصویب قانون جدید صدور چک (معروف به قانون چک صیادی)، چک ها به دو دسته اصلی تقسیم می شوند: چک های قدیمی (دسته چک های پیش از قانون جدید) و چک های جدید صیادی که نیازمند ثبت در سامانه یکپارچه صیاد هستند.

زمانی که یک چک به بانک ارائه می شود و به هر دلیلی مبلغ آن به دارنده پرداخت نمی شود، اصطلاحاً چک «برگشت می خورد» یا «بلامحل» اعلام می شود. بانک در این حالت، گواهی عدم پرداخت صادر می کند که سند رسمی بر برگشت خوردن چک است. این گواهی برای هرگونه اقدام قانونی بعدی، ضروری و بسیار حائز اهمیت است و باید دارای کد رهگیری ۱۶ رقمی باشد (به ویژه برای چک های صیادی).

رایج ترین دلایل برگشت خوردن چک:

• کسری یا عدم موجودی: شایع ترین دلیل برگشت چک، کافی نبودن موجودی حساب صادرکننده برای پرداخت تمام یا بخشی از مبلغ چک است.
• مسدود بودن حساب: گاهی اوقات، حساب بانکی صادرکننده به دلایل قضایی یا بانکی مسدود شده و امکان برداشت وجه وجود ندارد.
• عدم تطابق امضا: در صورتی که امضای روی چک با نمونه امضای ثبت شده در بانک مطابقت نداشته باشد، بانک از پرداخت وجه خودداری می کند.
• خط خوردگی، قلم خوردگی یا عدم وضوح اطلاعات: هرگونه تغییر، خدشه یا ناخوانایی در متن چک که توسط صادرکننده تأیید نشده باشد، می تواند منجر به برگشت خوردن آن شود.
• دستور عدم پرداخت: صادرکننده ممکن است به دلیل مفقود شدن، سرقت یا کلاهبرداری، به بانک دستور عدم پرداخت چک را داده باشد. در این صورت، دارنده چک باید از طریق مراجع قضایی اقدام کند.
• عدم ثبت در سامانه صیاد (مختص چک های جدید): برای چک های صیادی، اگر صادرکننده اطلاعات چک را در سامانه صیاد ثبت نکرده باشد، بانک از پرداخت آن خودداری می کند.

۲. اولین اقدامات ضروری پس از برگشت خوردن چک

پس از اینکه با عدم پرداخت چک مواجه شدید، اولین و حیاتی ترین گام، مراجعه فوری به بانک و انجام اقدامات لازم است. این اقدامات نه تنها وضعیت چک را رسمی می کنند، بلکه زمینه را برای پیگیری های قانونی بعدی فراهم می آورند.

مراجعه به بانک و دریافت گواهی عدم پرداخت:

دارنده چک باید در اسرع وقت به شعبه بانکی که چک روی آن صادر شده است مراجعه کند. در این مرحله، درخواست برگشت زدن چک را ارائه داده و بانک موظف است گواهی عدم پرداخت صادر کند. این گواهی حاوی اطلاعات مهمی از جمله مبلغ چک، تاریخ برگشت، و دلیل عدم پرداخت است.

• اهمیت درج کد رهگیری (۱۶ رقمی) در گواهی عدم پرداخت برای چک های صیادی: برای چک های جدید صیادی، ضروری است که کد رهگیری ۱۶ رقمی سامانه صیاد بر روی گواهی عدم پرداخت درج شود. این کد، امکان استعلام و پیگیری چک را در سامانه مرکزی فراهم می کند و بدون آن، پیگیری های قانونی بعدی با دشواری مواجه خواهد شد.
• لزوم دریافت لاشه (اصل) چک یا تصویر برابر اصل آن: بانک باید لاشه (اصل) چک را به دارنده برگرداند یا در صورت نیاز، تصویری برابر اصل از آن به همراه گواهی عدم پرداخت ارائه دهد. حفظ این مدارک برای ارائه به مراجع قضایی بسیار مهم است.

اهمیت زمان بندی: آشنایی با مهلت های قانونی اولیه برای برگشت زدن چک:

رعایت مهلت های قانونی برای برگشت زدن چک، از اهمیت بالایی برخوردار است، به ویژه اگر قصد شکایت کیفری از صادرکننده را داشته باشید. مهم ترین مهلت قانونی در این مرحله، مهلت شش ماهه از تاریخ صدور چک است. دارنده چک باید ظرف این مدت، چک را به بانک ارائه کرده و گواهی عدم پرداخت را دریافت کند. عدم رعایت این مهلت می تواند به معنای از دست دادن حق طرح شکایت کیفری باشد و در این صورت، تنها امکان پیگیری حقوقی یا ثبتی باقی خواهد ماند.

۳. انواع روش های قانونی برای شکایت بابت چک برگشتی

پس از برگشت خوردن چک و انجام اقدامات اولیه در بانک، دارنده چک می تواند یکی از سه مسیر قانونی اصلی را برای وصول مطالبات خود یا مجازات صادرکننده انتخاب کند: شکایت کیفری، شکایت حقوقی، یا اقدام از طریق اداره ثبت. انتخاب هر روش، بسته به شرایط خاص چک، اهداف دارنده و مهلت های قانونی موجود، متفاوت خواهد بود.

۳.۱. شکایت کیفری از چک برگشتی (مجازات صادرکننده و وصول وجه)

شکایت کیفری، یکی از قدرتمندترین راه های قانونی برای پیگیری چک برگشتی است، زیرا علاوه بر وصول وجه چک، مجازات صادرکننده را نیز در پی دارد. اما این روش، شرایط و مهلت های خاصی دارد که عدم رعایت آن ها می تواند منجر به از دست رفتن حق شکایت کیفری شود.

۳.۱.۱. تعریف، هدف و شرایط اختصاصی

هدف: هدف اصلی از طرح شکایت کیفری، هم مجازات صادرکننده چک بابت جرم صدور چک بلامحل (که می تواند شامل حبس یا محرومیت های بانکی باشد) و هم وصول اصل مبلغ چک و خسارات مربوطه است. این دو هدف به صورت موازی در فرایند کیفری دنبال می شوند.

شرایط خاص: برای اینکه چک قابلیت شکایت کیفری داشته باشد، باید شرایط زیر به دقت رعایت شود:

• رعایت مهلت های ۶ ماهه:
  1. مهلت اول: دارنده چک باید ظرف مدت شش ماه از تاریخ صدور چک، آن را به بانک ارائه کرده و گواهی عدم پرداخت دریافت کند.
  2. مهلت دوم: پس از دریافت گواهی عدم پرداخت، دارنده چک شش ماه فرصت دارد تا شکایت کیفری خود را در مراجع قضایی ثبت کند.
• عدم شروط خاص در چک: چک نباید دارای شرایط خاصی باشد که آن را از شمول چک کیفری خارج کند (مانند چک سفید امضا، تضمینی، مشروط و غیره که در ادامه به تفصیل توضیح داده می شود).
• اصالت چک: چک باید یک سند رسمی و معتبر باشد که در فرایند صدور آن، تخلف یا جعلی صورت نگرفته باشد.

۳.۱.۲. مراحل گام به گام شکایت کیفری

1. ثبت نام در سامانه ثنا (الزامی): تمامی افراد حقیقی و حقوقی برای شروع هرگونه اقدام قضایی، ابتدا باید در سامانه ثنا ثبت نام کرده و حساب کاربری قضایی خود را فعال کنند. ابلاغیه های قضایی از طریق این سامانه ارسال می شود.
2. تهیه شکواییه: شکواییه یا فرم شکایت کیفری باید با دقت و طبق موازین قانونی تنظیم شود. می توانید از کمک وکیل متخصص یا دفاتر خدمات قضایی برای تنظیم شکواییه استفاده کنید. در شکواییه باید اطلاعات صادرکننده، مبلغ چک، تاریخ صدور و سررسید، شماره چک، و دلیل برگشت خوردن به طور دقیق قید شود.
3. مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی و ثبت شکواییه: پس از تکمیل شکواییه و مدارک، باید به یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه کرده و شکایت خود را به صورت رسمی ثبت کنید.
4. ارائه مدارک: مدارک لازم شامل اصل چک، گواهی عدم پرداخت بانک (همراه با کد رهگیری صیاد برای چک های جدید)، مدارک شناسایی دارنده چک، و وکالت نامه (در صورت داشتن وکیل) است.
5. ارجاع به دادسرا و سیر مراحل تحقیقات مقدماتی: پرونده پس از ثبت، به دادسرای صالح (معمولاً محل صدور گواهی عدم پرداخت) ارجاع می شود. بازپرس یا دادیار مربوطه، تحقیقات مقدماتی را آغاز کرده و در صورت لزوم، صادرکننده را احضار می کند.
6. صدور قرار جلب به دادرسی یا حکم مجازات توسط دادگاه کیفری: در صورت اثبات جرم صدور چک بلامحل و تکمیل تحقیقات، قرار جلب به دادرسی صادر و پرونده به دادگاه کیفری فرستاده می شود. دادگاه پس از بررسی نهایی، حکم مجازات برای صادرکننده و حکم پرداخت وجه چک را صادر خواهد کرد.

۳.۱.۳. لیست جامع چک هایی که نمی توان از آنها شکایت کیفری کرد

آگاهی از این موارد بسیار مهم است، زیرا عدم رعایت آن ها می تواند منجر به اتلاف وقت و هزینه شده و حق شکایت کیفری را از بین ببرد. در چنین مواردی، دارنده چک باید از طریق شکایت حقوقی یا ثبتی اقدام کند:

• چک های سفید امضا (در صورت اثبات): اگر ثابت شود که چک به صورت سفید امضا به دارنده تحویل داده شده و مبلغ یا تاریخ آن بعداً توسط دارنده تکمیل شده است، قابلیت شکایت کیفری نخواهد داشت. در این حالت، صرفاً می توان از طریق حقوقی برای مطالبه وجه اقدام کرد.
• چک های مشروط (در صورت اثبات): چنانچه پرداخت وجه چک منوط به تحقق شرطی در متن چک یا در قرارداد مربوطه باشد و این شرط محقق نشده باشد، امکان شکایت کیفری وجود ندارد. (مثلاً: چک در صورتی پرداخت می شود که کالای X تحویل شده باشد).
• چک های تضمینی یا امانی (در صورت اثبات): چک هایی که صادرکننده برای تضمین انجام کاری یا به عنوان امانت به دیگری سپرده است، در صورت اثبات این موضوع، قابلیت شکایت کیفری ندارند و فقط از طریق حقوقی قابل پیگیری هستند. این نکته به ویژه برای چک های تضمین قراردادها بسیار حائز اهمیت است.
• چک های بدون تاریخ یا با تاریخ جعلی (در صورت اثبات): اگر چک فاقد تاریخ باشد یا ثابت شود که دارنده چک، خود تاریخ را پس از صدور روی آن درج کرده است، حق شکایت کیفری از بین می رود. زیرا یکی از شرایط اصلی چک کیفری، وجود تاریخ واقعی صدور است.
• چک های مدت دار یا وعده دار (در صورت اثبات): چک هایی که تاریخ سررسید آن ها با تاریخ صدور واقعی متفاوت باشد (یعنی چک امروز صادر شده و تاریخ آن برای آینده قید شده باشد)، در قانون قدیم به عنوان چک وعده دار شناخته می شدند و قابلیت شکایت کیفری نداشتند. اگرچه در قانون جدید این موضوع کمی تعدیل شده، اما اثبات ماهیت وعده دار چک می تواند همچنان حق شکایت کیفری را سلب کند.
• چک های بابت معاملات نامشروع یا ربوی (در صورت اثبات): اگر منشأ صدور چک، یک معامله نامشروع یا ربوی باشد (مانند معاملات قمار، مواد مخدر یا ربای قرضی)، دارنده چک نمی تواند از طریق کیفری اقدام کند، زیرا اساس دین غیرقانونی است.
• چک هایی که مهلت های قانونی ۶ ماهه رعایت نشده باشد: همانطور که ذکر شد، عدم ارائه چک به بانک برای برگشت زدن ظرف ۶ ماه از تاریخ صدور، و عدم طرح شکایت کیفری ظرف ۶ ماه از تاریخ دریافت گواهی عدم پرداخت، حق شکایت کیفری را ساقط می کند.
• چک های صادره از موسسات مالی فاقد مجوز یا صندوق های قرض الحسنه: چک هایی که توسط موسساتی به جز بانک های رسمی صادر می شوند، فاقد جنبه کیفری هستند. قانون گذار تنها برای چک های صادره از بانک ها، مجازات کیفری در نظر گرفته است.
• چک هایی که پس از صدور گواهی عدم پرداخت، به دیگری منتقل شده اند (پشت نویسی شده اند): برای حفظ حق شکایت کیفری، چک باید در زمان ارائه به بانک و طرح شکایت، در دست اولین دارنده (یا کسی که به صورت قانونی و قبل از برگشت چک، آن را دریافت کرده) باشد. اگر پس از برگشت خوردن و صدور گواهی عدم پرداخت، چک به دیگری پشت نویسی و منتقل شود، دارنده جدید نمی تواند شکایت کیفری طرح کند.
• چک های صادره از حساب های مشترک (در صورت عدم امضای تمامی صاحبان): اگر چک از حساب مشترک صادر شده باشد و تنها یکی از صاحبان حساب آن را امضا کرده باشد، در صورتی که برای برداشت از حساب نیاز به امضای تمامی شرکا باشد، این چک قابلیت پیگیری کیفری را ندارد. البته این موضوع بسته به نحوه افتتاح حساب و شرایط بانکداری مشترک دارد.
• چک هایی که در سامانه صیاد ثبت نشده اند (برای چک های جدید صیادی): طبق قانون جدید چک، ثبت اطلاعات چک های صیادی در سامانه صیاد الزامی است. اگر صادرکننده چک، اطلاعات را ثبت نکرده باشد، بانک از پرداخت آن خودداری می کند و دارنده نیز نمی تواند شکایت کیفری طرح کند.

آگاهی از این موارد، کلید انتخاب صحیح ترین و مؤثرترین مسیر قانونی برای وصول مطالبات شما از چک برگشتی است. در صورت وجود هرگونه تردید، مشاوره با وکیل متخصص چک ضروری است.

۳.۲. شکایت حقوقی از چک برگشتی (صرفاً وصول وجه و خسارات)

شکایت حقوقی، مسیر دیگری برای وصول وجه چک برگشتی است که برخلاف شکایت کیفری، صرفاً بر مطالبه اصل مبلغ و خسارات تمرکز دارد و به مجازات صادرکننده نمی پردازد. این روش انعطاف پذیری بیشتری در مهلت های قانونی دارد و برای تمامی چک های برگشتی، حتی آن هایی که قابلیت پیگیری کیفری ندارند، قابل استفاده است.

۳.۲.۱. تعریف، هدف و شرایط

هدف: هدف اصلی از طرح شکایت حقوقی، صرفاً مطالبه و وصول اصل مبلغ چک برگشتی به همراه خسارات قانونی مترتب بر آن، از جمله خسارت تأخیر تأدیه (خسارت ناشی از دیرکرد در پرداخت) است. در این روش، درخواست مجازات برای صادرکننده مطرح نمی شود.

مزیت: یکی از مهم ترین مزایای شکایت حقوقی، عدم نیاز به رعایت مهلت های ۶ ماهه سخت گیرانه مربوط به شکایت کیفری است. مهلت طرح دعوای حقوقی برای مطالبه وجه چک، به طور عمومی ۱۰ سال از تاریخ سررسید چک است، که فرصت کافی برای اقدام فراهم می آورد.

کاربرد: این روش، برای تمامی چک های برگشتی کاربرد دارد، حتی آن دسته از چک ها که به دلایل مختلف (مانند سفید امضا، مشروط، تضمینی، یا عدم رعایت مهلت های قانونی) از قابلیت پیگیری کیفری خارج شده اند. بنابراین، اگر حق شکایت کیفری از بین رفته باشد، مسیر حقوقی همچنان باز است.

۳.۲.۲. مراحل گام به گام شکایت حقوقی

1. ثبت نام در سامانه ثنا: مانند شکایت کیفری، ثبت نام در سامانه ثنا برای دریافت ابلاغیه های قضایی و پیگیری پرونده ضروری است.
2. تهیه دادخواست مطالبه وجه چک: دادخواست حقوقی باید توسط دارنده چک (یا وکیل او) تنظیم شود. در این دادخواست، باید مشخصات کامل طرفین (خواهان و خوانده)، مبلغ اصلی چک، شماره و تاریخ چک، تاریخ برگشت، مبلغ خسارت تأخیر تأدیه، و درخواست صدور حکم به پرداخت این وجوه، به صورت دقیق قید شود.
3. مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی و ثبت دادخواست: دادخواست به همراه مدارک پیوست، باید در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ثبت و به دادگاه صالح (معمولاً دادگاه حقوقی محل اقامت صادرکننده چک یا محل صدور چک یا محل بانک) ارسال شود.
4. ارائه مدارک: مدارک لازم شامل اصل چک، گواهی عدم پرداخت بانک، مدارک شناسایی دارنده چک، و وکالت نامه (در صورت لزوم) است. همچنین، می توان مدارک دیگری که رابطه مالی و علت صدور چک را اثبات می کند (مانند قرارداد یا فاکتور) نیز ارائه داد.
5. ارجاع به دادگاه حقوقی و سیر مراحل دادرسی: پس از ثبت، دادخواست به دادگاه حقوقی مربوطه ارجاع می شود. دادگاه وقت رسیدگی تعیین کرده و طرفین را برای ارائه توضیحات و دفاع احضار می کند.
6. صدور حکم به پرداخت وجه چک و خسارات تاخیر تادیه: پس از بررسی دلایل، مدارک و دفاعیات طرفین، دادگاه حکم مقتضی را صادر می کند. در صورت احراز حقانیت دارنده چک، حکم به پرداخت اصل مبلغ چک به همراه خسارت تأخیر تأدیه (که از تاریخ سررسید یا تاریخ مطالبه تا زمان پرداخت محاسبه می شود) صادر خواهد شد.

۳.۳. اقدام از طریق اداره ثبت (وصول سریع تر)

اقدام از طریق اداره ثبت اسناد و املاک، روشی است که می تواند نسبت به دعاوی حقوقی، سریع تر و کم هزینه تر باشد و مستقیماً منجر به صدور اجراییه و توقیف اموال شود. این روش، به ویژه برای چک های بانکی که شرایط خاص قانونی را دارند، بسیار مؤثر است.

۳.۳.۱. تعریف و شرایط

روشی سریع و نسبتاً کم هزینه: در این روش، نیازی به طی مراحل طولانی دادرسی در دادگاه نیست و مستقیماً از طریق اداره ثبت، برای وصول چک اقدام می شود. این فرایند معمولاً کوتاه تر از شکایت حقوقی است.

مختص چک های بانکی که مطابق قانون جدید چک ثبت شده اند: این روش عمدتاً برای چک های عادی (نه چک های صادره از صندوق های قرض الحسنه یا موسسات مالی غیربانکی) و به ویژه چک های صیادی که در سامانه صیاد ثبت شده اند، قابل استفاده است.

عدم نیاز به اثبات عدم موجودی، صرفاً کافیست بانک عدم پرداخت را گواهی کند: در این روش، اداره ثبت به ماهیت دین یا دلایل عدم پرداخت ورود نمی کند و صرفاً بر اساس چک و گواهی عدم پرداخت بانکی، اجراییه صادر می کند. این امر، فرایند را بسیار ساده تر و سریع تر می سازد.

۳.۳.۲. مراحل گام به گام اقدام ثبتی

1. مراجعه به اداره اجرای ثبت محل بانک صادرکننده چک: دارنده چک باید به اداره اجرای ثبت اسناد و املاک همان شهری مراجعه کند که شعبه بانکی صادرکننده گواهی عدم پرداخت در آن واقع شده است.
2. ارائه اصل چک و گواهی عدم پرداخت: مدارک اصلی مورد نیاز، شامل اصل لاشه چک و گواهی عدم پرداخت بانکی است. برای چک های صیادی، وجود کد رهگیری ۱۶ رقمی بر روی گواهی عدم پرداخت، ضروری است.
3. تشکیل پرونده و صدور اجراییه: پس از ارائه مدارک و پرداخت هزینه های مربوطه، پرونده ای در اداره ثبت تشکیل می شود و اداره ثبت، درخواست صدور اجراییه را بررسی می کند. در صورت صحت مدارک، اجراییه صادر شده و به صادرکننده چک ابلاغ می گردد. صادرکننده معمولاً ۱۰ روز فرصت دارد تا مبلغ چک را پرداخت کند یا اعتراض کند.
4. توقیف اموال صادرکننده چک: در صورتی که صادرکننده چک ظرف مهلت قانونی به اجراییه تمکین نکند یا اعتراض موجهی ارائه ندهد، دارنده چک می تواند درخواست توقیف اموال صادرکننده را از اداره ثبت داشته باشد. این توقیف می تواند شامل اموال منقول (مانند خودرو، موجودی حساب بانکی) یا غیرمنقول (مانند ملک) باشد.

۴. مقایسه جامع روش های شکایت (کیفری، حقوقی، ثبتی)

انتخاب مسیر درست برای شکایت بابت چک برگشتی، مستلزم درک دقیق تفاوت های هر یک از روش های قانونی است. جدول زیر، مقایسه ای جامع بین شکایت کیفری، حقوقی و اقدام از طریق اداره ثبت ارائه می دهد تا شما بتوانید آگاهانه ترین تصمیم را اتخاذ کنید.

معیار مقایسه	شکایت کیفری	شکایت حقوقی	اقدام ثبتی
هدف اصلی	۱. مجازات صادرکننده (حبس، محرومیت های بانکی) ۲. وصول اصل وجه چک و خسارات	وصول اصل وجه چک و خسارات (مانند خسارت تأخیر تأدیه)	وصول اصل وجه چک و توقیف اموال
مهلت اقدام	۱. ۶ ماه از تاریخ صدور (برای برگشت زدن) ۲. ۶ ماه از تاریخ صدور گواهی عدم پرداخت (برای طرح شکایت)	معمولاً ۱۰ سال از تاریخ سررسید چک	بدون محدودیت زمانی خاص، اما هرچه زودتر بهتر (قبل از انتقال اموال توسط صادرکننده)
هزینه	کمتر در مرحله دادسرا، هزینه دادرسی در صورت مطالبه وجه (بر اساس مبلغ چک)	هزینه دادرسی بیشتر (بر اساس مبلغ چک)، شامل هزینه تمبر و کارشناسی	نسبتاً کمترین هزینه اولیه، شامل نیم عشر اجرایی (۵ درصد مبلغ چک) در صورت وصول
زمان رسیدگی تقریبی	متغیر، از چند ماه تا یک سال (بسته به پیچیدگی پرونده و حجم کاری دادسرا و دادگاه)	متغیر، معمولاً طولانی تر از کیفری، از چند ماه تا چند سال (نیازمند رسیدگی ماهوی)	نسبتاً سریع تر از حقوقی، از چند هفته تا چند ماه (در صورت عدم اعتراض موجه)
انواع چک های قابل شکایت	مختص چک های عادی و صیادی (که شرایط کیفری را رعایت کرده اند)	تمامی چک های برگشتی (کیفری و غیرکیفری)	مختص چک های بانکی و به ویژه صیادی که در سامانه ثبت شده اند
نتیجه نهایی	حکم مجازات برای صادرکننده و حکم پرداخت وجه چک	حکم پرداخت وجه چک و خسارات تأخیر تأدیه	صدور اجراییه و توقیف اموال بدهکار
امکان ممنوع الخروجی	بله، در صورت صدور حکم قطعی و درخواست دارنده	بله، در صورت صدور حکم قطعی و درخواست دارنده	بله، در صورت عدم پرداخت و درخواست دارنده
نیاز به وکیل	توصیه اکید می شود (به دلیل پیچیدگی های قانونی و مهلت ها)	توصیه اکید می شود (برای تنظیم دادخواست دقیق و دفاع موثر)	توصیه می شود (برای تسریع در فرایند و جلوگیری از اشتباهات)
مراجعه اولیه	بانک (گواهی عدم پرداخت)، دفاتر خدمات قضایی (شکواییه)	بانک (گواهی عدم پرداخت)، دفاتر خدمات قضایی (دادخواست)	بانک (گواهی عدم پرداخت)، اداره اجرای ثبت

۵. مدارک لازم و ضروری برای شکایت بابت چک برگشتی

برای شروع هرگونه اقدام قانونی علیه چک برگشتی، جمع آوری و ارائه مدارک کامل و دقیق ضروری است. نقص در مدارک می تواند منجر به تأخیر در روند رسیدگی یا حتی رد دعوا شود.

1. اصل لاشه چک: اصل فیزیکی چک برگشتی، مهم ترین مدرک است. در صورت مفقود شدن چک یا مواردی که بانک لاشه را نگه می دارد (مانند چک های صیادی که نیازی به لاشه فیزیکی برای ثبت در سامانه ندارند)، باید گواهی صادره از بانک جایگزین لاشه باشد که مشخصات کامل چک را شامل شود.
2. گواهی عدم پرداخت بانک (همراه با کد رهگیری صیاد): این گواهی رسمی، اثبات می کند که چک به دلیل عدم موجودی یا سایر دلایل، پرداخت نشده است. برای چک های صیادی، وجود کد رهگیری ۱۶ رقمی سامانه صیاد بر روی این گواهی الزامی است.
3. کارت ملی و شناسنامه دارنده چک: مدارک هویتی دارنده چک (یا نماینده قانونی او) برای احراز هویت و ثبت شکایت لازم است.
4. وکالت نامه (در صورت حضور وکیل): اگر قرار است وکیلی از طرف شما پیگیری پرونده را بر عهده بگیرد، ارائه وکالت نامه رسمی که اختیارات وکیل را مشخص می کند، الزامی است.
5. متن دادخواست یا شکواییه تنظیم شده: فرم قانونی شکایت (دادخواست برای حقوقی و شکواییه برای کیفری) که مشخصات طرفین، جزئیات چک، و خواسته شما را به دقت بیان می کند. این سند باید توسط شما یا وکیلتان تنظیم و امضا شود.
6. مدارک مربوط به حساب کاربری سامانه ثنا: اطلاعات حساب کاربری شما در سامانه ثنا، برای پیگیری وضعیت پرونده و دریافت ابلاغیه ها ضروری است.
7. مدارک اثبات رابطه تجاری یا بدهی (در صورت نیاز و برای تقویت پرونده): اگرچه چک خود سند اثبات بدهی است، اما در برخی پرونده ها (به ویژه در دعاوی حقوقی یا در مواردی که منشأ چک محل تردید قرار گیرد)، ارائه فاکتور فروش، قرارداد، رسید یا هر سند دیگری که رابطه مالی بین شما و صادرکننده را اثبات کند، می تواند به تقویت پرونده کمک شایانی نماید.

۶. مهلت های قانونی دقیق برای هر نوع شکایت

آشنایی با مهلت های قانونی برای شکایت بابت چک برگشتی، از اهمیت حیاتی برخورادی است. عدم رعایت این مهلت ها می تواند منجر به از دست رفتن حق پیگیری از طریق روش های خاص، به ویژه شکایت کیفری، شود.

1. مهلت ارائه چک به بانک برای برگشت زدن:
   • ۶ ماه از تاریخ صدور: این مهلت برای حفظ حق شکایت کیفری بسیار مهم است. دارنده چک باید ظرف شش ماه از تاریخ مندرج در چک، آن را به بانک ارائه کرده و گواهی عدم پرداخت دریافت کند. اگر این مهلت رعایت نشود، حق شکایت کیفری ساقط می شود و تنها امکان پیگیری حقوقی یا ثبتی باقی می ماند.
2. مهلت طرح شکایت کیفری:
   • ۶ ماه از تاریخ صدور گواهی عدم پرداخت: پس از اینکه چک ظرف مهلت ۶ ماهه اول برگشت خورد و گواهی عدم پرداخت صادر شد، دارنده چک شش ماه دیگر فرصت دارد تا شکواییه کیفری خود را در مراجع قضایی ثبت کند. این مهلت، فقط پس از رعایت مهلت اول (ارائه چک به بانک) آغاز می شود.
3. مهلت طرح شکایت حقوقی:
   • ۱۰ سال از تاریخ سررسید: مهلت قانونی برای طرح دعوای حقوقی مطالبه وجه چک، معمولاً ۱۰ سال از تاریخ سررسید چک است. این مهلت، بسیار طولانی تر از مهلت های کیفری است و به همین دلیل، شکایت حقوقی برای چک هایی که قابلیت پیگیری کیفری را از دست داده اند، مناسب است.
4. مهلت اقدام ثبتی:
   • بدون محدودیت زمانی خاص: برای اقدام از طریق اداره ثبت، قانون مهلت زمانی مشخصی را تعیین نکرده است. با این حال، هرچه زودتر برای ثبت اجراییه اقدام شود، شانس توقیف اموال صادرکننده چک پیش از انتقال آن ها، بیشتر خواهد بود. بنابراین، با وجود عدم محدودیت قانونی، اقدام به موقع توصیه می شود.

بنابراین، دارنده چک باید به دقت تاریخ ها را بررسی کرده و بر اساس نوع شکایتی که قصد دارد مطرح کند، در مهلت های مقرر اقدام نماید. کوچکترین غفلت در رعایت این مهلت ها می تواند تبعات حقوقی جبران ناپذیری به دنبال داشته باشد.

۷. مرجع صالح برای رسیدگی به شکایت چک برگشتی

تعیین مرجع قضایی یا اداری صحیح برای رسیدگی به شکایت چک برگشتی، گام مهمی در فرآیند پیگیری است. انتخاب اشتباه مرجع می تواند باعث طولانی شدن روند یا حتی رد دعوا شود.

1. برای شکایت کیفری:
   • دادسرا و دادگاه کیفری محل بانک صادرکننده گواهی عدم پرداخت: مرجع صالح برای رسیدگی به جرم صدور چک بلامحل، دادسرای محل بانکی است که گواهی عدم پرداخت را صادر کرده است. پس از انجام تحقیقات مقدماتی در دادسرا، پرونده در صورت لزوم به دادگاه کیفری (معمولاً دادگاه کیفری دو) همان حوزه قضایی ارجاع داده می شود تا حکم نهایی صادر شود.
2. برای شکایت حقوقی:
   • دادگاه حقوقی محل اقامت خوانده (صادرکننده) یا محل صدور چک یا محل بانک: در دعوای حقوقی، خواهان (دارنده چک) می تواند در دادگاه حقوقی یکی از این سه محل، دادخواست خود را مطرح کند:
     • محل اقامت خوانده (صادرکننده چک)
     • محل صدور چک
     • محل شعبه بانکی که گواهی عدم پرداخت را صادر کرده است

     انتخاب مرجع صالح در دعوای حقوقی، از اختیارات خواهان است.

3. برای اقدام ثبتی:
   • اداره اجرای ثبت اسناد رسمی محل شعبه بانک صادرکننده چک: مرجع صالح برای اقدام ثبتی، اداره اجرای ثبت اسناد و املاک همان شهری است که شعبه بانکی که چک روی آن صادر شده و گواهی عدم پرداخت را ارائه کرده، در آن قرار دارد.

درک این تفاوت ها کمک می کند تا دارنده چک از ابتدا مسیر درستی را انتخاب کرده و از سردرگمی ها و اتلاف وقت جلوگیری کند.

۸. استعلام و پیگیری وضعیت چک برگشتی و پرونده

پس از انجام اقدامات اولیه و طرح شکایت، پیگیری مستمر وضعیت چک و پرونده قضایی از اهمیت بالایی برخوردار است. امروزه، با وجود سامانه های الکترونیک، این فرایند تا حد زیادی تسهیل شده است.

1. سامانه صیاد:
   • برای استعلام وضعیت چک (اعتبار صادرکننده، سابقه برگشتی و…): سامانه صیاد (سامانه یکپارچه صدور و استعلام چک) که تحت نظر بانک مرکزی فعالیت می کند، امکان استعلام وضعیت چک های صیادی را فراهم آورده است. با وارد کردن کد ۱۶ رقمی چک صیادی در این سامانه، می توانید از وضعیت اعتباری صادرکننده، سوابق چک های برگشتی او و سایر اطلاعات مرتبط مطلع شوید. این استعلام قبل از دریافت چک نیز توصیه می شود تا از ریسک های احتمالی جلوگیری شود.
2. سامانه ثنا:
   • برای پیگیری ابلاغیه های قضایی و وضعیت پرونده: سامانه ثنا، درگاه اصلی برای ارتباط الکترونیکی قوه قضائیه با شهروندان است. تمامی ابلاغیه های قضایی، وقت های رسیدگی، تصمیمات دادسرا و دادگاه، و وضعیت مراحل مختلف پرونده شما (کیفری یا حقوقی) از طریق این سامانه قابل پیگیری است. داشتن حساب کاربری فعال در ثنا و بررسی منظم آن، برای آگاهی از روند پرونده الزامی است.
3. پیگیری حضوری:
   • در دفاتر خدمات قضایی یا مراجع قضایی مربوطه: در کنار پیگیری های آنلاین، در برخی موارد، به ویژه برای دریافت اطلاعات دقیق تر، ارائه مدارک تکمیلی یا مشورت با کارشناسان، مراجعه حضوری به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی یا شعبه دادسرا/دادگاه مربوطه نیز ممکن است لازم باشد.

پیگیری منظم و آگاهانه وضعیت چک و پرونده، به دارنده چک کمک می کند تا از حقوق خود دفاع کرده و در صورت نیاز، اقدامات بعدی را به موقع انجام دهد.

۹. عواقب و مجازات های صادرکننده چک برگشتی

صدور چک برگشتی، پیامدهای جدی و گسترده ای برای صادرکننده دارد که هم جنبه کیفری، هم حقوقی و هم اعتباری را شامل می شود. این عواقب، با هدف افزایش اعتبار چک در معاملات و کاهش تخلفات در نظر گرفته شده اند.

۹.۱. عواقب کیفری:

• حبس (بر اساس مبلغ چک و تکرار جرم): در صورت اثبات جرم صدور چک بلامحل و عدم پرداخت آن، صادرکننده ممکن است به حبس محکوم شود. میزان حبس، بسته به مبلغ چک و تعداد دفعات تکرار جرم، متفاوت است.
• محرومیت از داشتن دسته چک و افتتاح حساب جدید: صادرکنندگان چک برگشتی، تا زمان رفع سوء اثر از چک، از دریافت دسته چک جدید و افتتاح هرگونه حساب یا کارت اعتباری جدید در تمامی بانک ها و موسسات مالی، محروم خواهند شد.
• محرومیت از خدمات بانکی: این محرومیت ها شامل عدم امکان دریافت تسهیلات بانکی، عدم امکان استفاده از برخی خدمات اعتباری، و محدودیت در انجام تراکنش های بانکی می شود.

۹.۲. عواقب حقوقی:

• پرداخت اصل مبلغ چک و خسارت تأخیر تأدیه: صادرکننده مکلف است علاوه بر پرداخت اصل مبلغ چک، خسارت تأخیر تأدیه را نیز که از تاریخ سررسید یا مطالبه تا زمان پرداخت کامل مبلغ چک محاسبه می شود، به دارنده بپردازد.
• توقیف اموال صادرکننده (منقول و غیرمنقول): در صورت عدم پرداخت وجه چک و صدور حکم قضایی، دارنده چک می تواند درخواست توقیف اموال صادرکننده (از جمله حساب های بانکی، خودرو، ملک و سایر دارایی ها) را ارائه کند تا از محل آن ها مطالبات خود را وصول نماید.
• ممنوع الخروجی (در صورت درخواست دارنده و صدور حکم): در صورتی که مبلغ چک بالا باشد و دارنده درخواست ممنوع الخروجی صادرکننده را از مراجع قضایی داشته باشد و شرایط قانونی آن فراهم باشد، صادرکننده تا زمان تسویه بدهی، از خروج از کشور ممنوع خواهد شد.

۹.۳. عواقب کلی:

• خدشه دار شدن اعتبار مالی و بانکی: ثبت سابقه چک برگشتی در سامانه بانکی کشور، اعتبار مالی صادرکننده را به شدت کاهش می دهد و بر روابط تجاری و بانکی آینده او تأثیر منفی می گذارد.
• ورود به فهرست سیاه بانکی: صادرکنندگان چک های برگشتی وارد فهرست سیاه بانکی می شوند که این امر دسترسی آن ها به بسیاری از خدمات بانکی و اعتباری را محدود می کند.

با توجه به این عواقب سنگین، صادرکنندگان چک باید در مدیریت حساب های خود و صدور چک دقت کافی داشته باشند.

۱۰. نکات حقوقی کلیدی و توصیه های مهم

برای پیمودن موفقیت آمیز مسیر شکایت بابت چک برگشتی و جلوگیری از بروز مشکلات احتمالی، توجه به برخی نکات حقوقی و عملی، بسیار حائز اهمیت است. این توصیه ها می توانند شما را در احقاق حقوق خود یاری کنند.

1. همیشه اصل چک و گواهی عدم پرداخت را به دقت نگهداری کنید: این دو سند، اصلی ترین مدارک شما برای هرگونه اقدام قانونی هستند. از مفقود شدن، آسیب دیدن یا خط خوردگی آن ها به شدت پرهیز کنید. در صورت ارائه به دفاتر قضایی، همواره یک نسخه کپی برابر اصل برای خود نگه دارید.
2. تفاوت های اساسی چک های قدیمی و چک های جدید صیادی و نحوه اقدام برای هر کدام:
   • چک های قدیمی: نیازی به ثبت در سامانه صیاد نداشتند و هنوز هم با همان قوانین سابق (با برخی تعدیلات) قابل پیگیری هستند.
   • چک های جدید صیادی: علاوه بر دارا بودن شناسه ۱۶ رقمی، لازم است اطلاعات آن ها در سامانه صیاد توسط صادرکننده ثبت و توسط دارنده تأیید شود. عدم ثبت یا تأیید، مانع از پرداخت وجه و حتی طرح شکایت کیفری می شود. در نتیجه، پیش از دریافت چک های صیادی، حتماً از ثبت و تأیید آن اطمینان حاصل کنید.
3. امکان سازش و حل و فصل مسالمت آمیز خارج از دادگاه: همواره امکان مذاکره با صادرکننده و رسیدن به یک توافق برای پرداخت بدهی، حتی پس از طرح شکایت، وجود دارد. سازش می تواند از طولانی شدن روند قضایی و تحمیل هزینه های بیشتر به هر دو طرف جلوگیری کند.
4. اهمیت عدم پشت نویسی و انتقال چک پس از برگشت خوردن برای حفظ حق شکایت کیفری: اگر قصد طرح شکایت کیفری را دارید، به هیچ عنوان پس از برگشت خوردن چک و صدور گواهی عدم پرداخت، آن را پشت نویسی و به شخص دیگری منتقل نکنید. چرا که در این صورت، حق شکایت کیفری برای شما از بین می رود و دارنده جدید نیز نمی تواند از طریق کیفری اقدام کند.
5. نکات ویژه در مورد حساب های مشترک و چک های صادره از آنها: در حساب های مشترک، نحوه امضای چک (آیا به تنهایی یا با امضای تمامی شرکا) در بانک ثبت شده است. اگر برای برداشت از حساب مشترک، امضای تمامی شرکا لازم باشد و چک توسط تنها یک نفر امضا شده و برگشت بخورد، ممکن است قابلیت پیگیری کیفری را نداشته باشد. در این موارد، حتماً از وکیل مشورت بگیرید.
6. محاسبه خسارت تأخیر تأدیه: نحوه محاسبه و درخواست آن: خسارت تأخیر تأدیه، مبلغی است که بابت دیرکرد در پرداخت بدهی، به اصل مبلغ چک افزوده می شود. این خسارت بر اساس نرخ تورم اعلامی توسط بانک مرکزی محاسبه می گردد. در دادخواست حقوقی یا حتی در مرحله کیفری، باید صراحتاً درخواست محاسبه و پرداخت این خسارت را مطرح کنید.
7. آیا می توان همزمان شکایت کیفری و حقوقی مطرح کرد؟ بله، از لحاظ نظری این امکان وجود دارد. اما در عمل، معمولاً در مراحل اولیه دادسرا، اگر دارنده چک همزمان درخواست مطالبه وجه را نیز داشته باشد، پرونده کیفری با جنبه حقوقی ادغام شده یا به یک مسیر حقوقی تبدیل می شود تا هم به جرم رسیدگی شود و هم به مطالبه وجه. در هر حال، باید از تداخل یا تکرار دعاوی جلوگیری کرد.
8. اهمیت مشاوره با وکیل متخصص در امور چک قبل از هر اقدامی: قوانین مربوط به چک پیچیده و دارای جزئیات فراوانی هستند. یک اشتباه کوچک در مراحل اولیه می تواند عواقب جبران ناپذیری داشته باشد. بنابراین، قبل از هر اقدامی، حتماً با یک وکیل متخصص در امور چک مشورت کنید تا بهترین و مؤثرترین مسیر قانونی را انتخاب نموده و از حقوق خود به طور کامل دفاع کنید.

سوالات متداول

شکایت بابت چک برگشتی چقدر طول می کشد؟

مدت زمان رسیدگی به شکایت چک برگشتی کاملاً متغیر است و به عوامل متعددی بستگی دارد. در روش کیفری، ممکن است از چند ماه تا یک سال به طول انجامد، که این زمان شامل مراحل دادسرا، دادگاه بدوی و تجدیدنظر می شود. در روش حقوقی، به دلیل نیاز به بررسی ماهوی بیشتر، ممکن است این فرآیند طولانی تر شده و از چند ماه تا چند سال به طول بیانجامد. اقدام از طریق اداره ثبت معمولاً سریع تر است و در صورت عدم اعتراض، می تواند در چند هفته به صدور اجراییه و توقیف اموال منجر شود. پیچیدگی پرونده، حجم کاری مراجع قضایی، همکاری طرفین و نیاز به تحقیقات بیشتر، همگی بر این زمان بندی تأثیرگذارند.

برای شکایت از چک برگشتی به کجا مراجعه کنیم؟

برای شکایت از چک برگشتی، ابتدا باید به بانکی که چک روی آن صادر شده است مراجعه کرده و گواهی عدم پرداخت را دریافت نمایید. پس از آن، بسته به نوع شکایتی که انتخاب می کنید (کیفری، حقوقی یا ثبتی)، مرجع مراجعه متفاوت خواهد بود:

• برای شکایت کیفری: باید به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه کرده و شکواییه خود را ثبت کنید. پرونده شما به دادسرای محل بانکی که گواهی عدم پرداخت را صادر کرده، ارجاع می شود.
• برای شکایت حقوقی: نیز باید به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه کرده و دادخواست مطالبه وجه را ثبت نمایید. پرونده شما به دادگاه حقوقی محل اقامت صادرکننده چک، یا محل صدور چک، یا محل بانک ارجاع می گردد.
• برای اقدام ثبتی: باید به اداره اجرای ثبت اسناد رسمی در محل شعبه بانکی که گواهی عدم پرداخت را صادر کرده، مراجعه کنید.

آیا چک تضمینی یا امانی قابل شکایت کیفری است؟

خیر، به طور کلی و در صورت اثبات ماهیت تضمینی یا امانی بودن چک، این نوع چک ها قابلیت پیگیری کیفری را ندارند. دلیل آن این است که چک کیفری باید برای پرداخت بدهی حال صادر شده باشد و نه برای تضمین انجام کاری در آینده یا به عنوان امانت. اگر ثابت شود که چک بابت تضمین یا به صورت امانی صادر شده است، دارنده چک صرفاً می تواند از طریق شکایت حقوقی برای مطالبه وجه آن اقدام کند. اثبات این ماهیت، بر عهده صادرکننده چک است.

ممنوع الخروجی بابت چک برگشتی چگونه اعمال می شود؟

ممنوع الخروجی بابت چک برگشتی، زمانی اعمال می شود که دارنده چک پس از طرح شکایت (کیفری یا حقوقی) و صدور حکم قطعی علیه صادرکننده و عدم پرداخت بدهی، درخواست ممنوع الخروجی صادرکننده را از دادگاه یا اجرای احکام قضایی داشته باشد. دادگاه با بررسی شرایط (مانند مبلغ بدهی و عدم همکاری بدهکار)، در صورت لزوم، دستور ممنوع الخروجی را صادر و به مراجع مربوطه (مانند اداره گذرنامه) ابلاغ می کند. این اقدام با هدف فشار بر صادرکننده برای پرداخت بدهی و جلوگیری از فرار او از پرداخت مطالبات صورت می گیرد.

چگونه می توانم از چک برگشتی رفع سوء اثر کنم؟

صادرکننده چک برگشتی می تواند از طرق زیر برای رفع سوء اثر اقدام کند:

1. تامین موجودی: پرداخت مبلغ چک به دارنده و ارائه رضایت نامه رسمی یا گواهی بانک مبنی بر پرداخت وجه.
2. واریز مبلغ چک به حساب جاری: واریز مبلغ چک به حساب مسدودی در بانک صادرکننده.
3. ارائه لاشه چک: دارنده چک، لاشه چک برگشتی را به بانک ارائه دهد.
4. ارائه رضایت نامه محضری: دارنده چک با مراجعه به دفترخانه اسناد رسمی، رضایت خود را اعلام کند.
5. صدور حکم قضایی: در صورتی که دادگاه حکم به پرداخت مبلغ چک یا رفع سوء اثر صادر کند.

پس از انجام هر یک از این مراحل و تأیید بانک مرکزی، سابقه سوء اثر از سامانه بانکی حذف می شود.

آیا چک سفید امضا قابل پیگیری است؟

بله، چک سفید امضا قابل پیگیری است، اما نه همیشه از طریق شکایت کیفری. اگر ثابت شود که چک به صورت سفید امضا صادر شده و مبلغ یا تاریخ آن بعداً توسط دارنده یا شخص دیگری تکمیل شده است، قابلیت شکایت کیفری ندارد. در این حالت، صرفاً می توان از طریق شکایت حقوقی برای مطالبه وجه اقدام کرد. البته، اگر صادرکننده با علم و اراده، چک را سفید امضا داده و به دارنده اجازه تکمیل آن را داده باشد، باید دین خود را بپردازد و این موضوع به صورت حقوقی قابل مطالبه است. اثبات اینکه چک به صورت سفید امضا صادر شده، بر عهده صادرکننده است.

نتیجه گیری

شکایت بابت چک برگشتی، فرآیندی پیچیده و چندوجهی است که مستلزم آگاهی دقیق از قوانین و مهلت های مربوطه است. از لحظه برگشت خوردن چک در بانک و دریافت گواهی عدم پرداخت، تا انتخاب مسیر صحیح از میان شکایت کیفری، حقوقی و ثبتی، هر گام نیازمند دقت و برنامه ریزی است. عدم رعایت مهلت های قانونی یا اشتباه در انتخاب روش پیگیری، می تواند به از دست رفتن حقوق و تحمیل هزینه های اضافی منجر شود.

پیگیری آگاهانه و به موقع برای حفظ حقوق شما حیاتی است. با توجه به پیچیدگی های متعدد حقوقی و تفاوت های ظریف بین انواع چک ها و روش های شکایت، اکیداً توصیه می شود که پیش از هرگونه اقدام، با یک وکیل متخصص در امور چک مشورت کنید. یک وکیل مجرب می تواند با تحلیل دقیق شرایط پرونده شما، بهترین مسیر قانونی را پیشنهاد دهد و شما را در تمامی مراحل دادرسی یاری کند تا با کمترین دغدغه و بیشترین شانس موفقیت، به مطالبات خود دست یابید و از هرگونه اشتباه پرهزینه جلوگیری کنید.